ბჰაკტი-იოგა

პიოტრ უსპენსკის წიგნიდან - "სამყაროს ახალი მოდელი"

მთარგმნელი: ნინო ტურაბელიძე

(წიგნის სხვა თავები შეგიძლიათ იხილოთ ამ ლინკზე)

ბჰაკტი-იოგა რელიგიური გზის იოგაა. ბჰაკტი-იოგა გვასწავლის, როგორ გვწამდეს, როგორ ვილოცოთ, როგორ მოვიპოვოთ ცხონება. ბჰაკტი-იოგას გამოყენება ყველა რელიგიაში შეიძლება, რადგან მისთვის რელიგიებს შორის განსხვავება არ არსებობს, არის მხოლოდ რელიგიური გზის იდეა. იოგინი რამაკრიშნა, რომელიც გასული საუკუნის 80-იან წლებში კალკუტასთან ახლოს დაკშინეშვარის მონასტერში ცხოვრობდა და მისი მოწაფეების ნაშრომების წყალობით გახდა ცნობილი, ბჰაკტი-იოგი იყო. ის ყველა რელიგიას მთელი მათი დოგმატებით თანაბრად აღიარებდა, და თავად ეკუთვნოდა ყველა რელიგიას ერთდროულად, აღიარებდა მათ საიდუმლოებებს და რიტუალებს. თავისი ცხოვრების თორმეტი წელი მან იმაზე დახარჯა, რომ ასკეტიზმის გზა კვლავ და კვლავ გაეარა ყოველი დიდი რელიგიის წესებით. და ყოველთვის ერთ შედეგს აღწევდა - სამადჰის, ექსტაზის მდგომარეობას, რომელიც, როგორც ის დარწმუნდა, ყველა რელიგიის არსს წარმოადგენს. ამიტომ რამაკრიშნა თავის მოსწავლეებს ეუბნებოდა, რომ პირადი გამოცდილებით მივიდა ყველა დიდი რელიგიის ერთიანობის დასკვნამდე, რომ ყოველ მათგანს მივყავართ ღმერთთან, ანუ უმაღლეს წვდომასთან. ბჰაკტი-იოგა ადამიანს სამადჰისთან აახლოებს, მაგრამ თუ მას სხვა იოგებისგან მოწყვეტით ვიყენებთ, ის მთლიანად გვაცლის ფეხქვეშ მიწას. ის იძენს უდიდეს ძალებს, მაგრამ ამავდროულად კარგავს მათი (და საკუთარი ადრინდელი ძალების) გამოყენების უნარს მიწიერი მიზნებისთვის.

რამაკრიშნა მოსწავლეებს ეუბნებოდა, რომ მას შემდეგ, რაც რამდენჯერმე მიაღწია სამადჰის მდგომარეობას, ის მიხვდა, რომ საკუთარ თავზე აღარ შეუძლია იზრუნოს. პირველ ხანებში ეს მას აშინებდა, სანამ არ დარწმუნდა, რომ მასზე ვიღაც ზრუნავდა.

წიგნში „რამაკრიშნას სახარება“ შესანიშნავი დიალოგია მოყვანილი უკვე ავადმყოფ და სიკვდილის პირას მყოფ რამაკრიშნასა და მის სანახავად მოსულ სწავლულ პანდიტს შორის.

„ერთხელ პანდიტი საშადჰარი ბჰაგავან რამაკრიშნასთან პატივისცემის ნიშნად მივიდა. პანდიტმა დაინახა, რომ ის ავადაა და ჰკითხა:

- ბჰაგავან, სხეულის დაავადებულ ნაწილზე გონების კონცენტრირებით რატომ არ მოირჩენთ თავს?

ბჰაგავანმა უპასუხა:

- როგორ შევძლებ კანისა და ძვლის უჯრედებზე ჩემი გონების კონცენტრირებას, რომელიც ღმერთს მივეცი?

საშადჰარმა თქვა:

- მაშინ რატომ არ ლოცულობთ ღვთისმშობლის წინაშე, რათა მან განკურნოს თქვენი დაავადება?

ბჰაგავანმა უპასუხა:

- როდესაც ღვთის დედაზე ვფიქრობ, ჩემი ფიზიკური სხეული ქრება, და მე მის გარეთ აღმოვჩნდები. ამიტომ ჩემთვის შეუძლებელია, ვილოცო რაიმესთვის, რაც ამ სხეულს ეკუთვნის.

ამრიგად, იმას, რასაც ადამიანი ბჰაკტი-იოგას გზაზე აღწევს, არავითარი ღირებულება არ გააჩნია მიწიერი თვალთახედვით და ვერ გამოიყენება მიწიერი კეთილდღეობის მისაღწევად. არგუმენტებით სხვას ვერ დაუმტკიცებ, რას მას თავად გრძნობებში არ ეძლევა, ამიტომაც რამაკრიშნა ასწავლიდა, რომ ბჰაკტი-იოგა საუკეთესოა იოგას ყველა გზას შორის, რადგან ის მტკიცებულებებს არ საჭიროებს. ბჰაკტი-იოგა უშუალოდ გრძნობას მიმართავს და აახლოებს იმ ადამიანებს, რომლებიც ერთნაირად კი არ ფიქრობენ, არამედ ერთნაირად გრძნობენ.

რამაკრიშნა ბჰაკტი-იოგას ყველაზე უბრალო და იოლ გზად იმიტომაც მიიჩნევდა, რომ ეს გზა ყველაფერი მიწიერისადმი მიჯაჭვულობის დანგრევას, საკუთარი თავის უარყოფას, საკუთარ ნებაზე უარის თქმას და ღმერთისთვის საკუთარი თავის უპირობო მიძღვნას ითხოვს.

მაგრამ რადგან ბევრისთვის სწორედ ეს არის ყველაზე ძნელი, უკვე მხოლოდ ეს ერთი გარემოება გვიჩვენებს, რომ ბჰაკტი-იოგა გარკვეული ტიპის და სულიერი წყობის ადამიანების გზაა, რომ არ შეიძლება ბჰაკტი-იოგა მივიჩნიოთ ყველასთვის ხელმისაწვდომ გზად.

ბჰაკტი-იოგას ბევრი აქვს საერთო რაჯა-იოგასთან. რაჯა-იოგას მსგავსად, ბჰაკტი-იოგა ყურადღების კონცენტრირების, მედიტაციის და ჭვრეტის მეთოდებს შეიცავს, მაგრამ ყურადღების კონცენტრირების, მედიტაციის და ჭვრეტის საგანს წარმოადგენს არა „მე“, არამედ ღმერთი, ანუ საყოველთაო, რომელშიც ადამიანური ცნობიერების პაწაწინა ნაპერწკალი მთლიანად ქრება.

ბჰაკტი-იოგას პრაქტიკული მნიშვნელობა ემოციების აღზრდაში მდგომარეობს. ბჰაკტი-იოგა ემოციების „გაწვრთნის“, „მოთვინიერების“ მეთოდია მათთვის, ვინც განსაკუთრებულად ძლიერ ემოციებს ფლობს, მაგრამ ვისი ყველა გრძნობაზე ზემდგომი რელიგიური ემოციებიც გაბნეულია, ვერ კონცენტრირდება, ადამიანს შორს გაიტაცებენ და ძლიერ რეაქციებს იწვევენ. ამასთან ერთად, ესაა რელიგიური ემოციების განვითარების მეთოდი მათთვის, ვისაც ისინი სუსტი აქვს. ბჰაკტი-იოგა, გარკვეული აზრით, ნებისმიერ რელიგიის დამატებას ან არარელიგიური ტიპის ადამიანისთვის რელიგიაში შესავალს წარმოადგენს.

ბჰაკტი-იოგას იდეები დასავლეთისთვის უფრო ახლობელი და გასაგებია, ვიდრე ყველა სხვა იოგას იდეები იმის გამო, რომ დასავლურ ლიტერატურაში არის შრომები „რელიგიური პრაქტიკის“ შესახებ, რომლებიც თავისი არსით და აზრით ენათესავება ბჰაკტი-იოგას, თუმცა ხარისხობრივად განსხვავდება მისგან.

პროტესტანტულ ქვეყნებში შექმნილი მსგავსი სახის შრომები, მაგალითად XVI, XVII და XVIII საუკუნეების გერმანელი მისტიკოსების შრომები, ხშირად იწვევს ინტერესს; მაგრამ პროტესტანტიზმი ძალზე მძაფრად მოწყდა ყველა ტრადიციას, და ამ შრომების ავტორებს აშკარად თუ ფარულად მოუწიათ, დახმარება საკუთარი მეთოდებისთვის ამა თუ იმ სახის „ოკულტიზმში“ და „თეოსოფიაში“ ეძებნათ.

კათოლიციზმში ყველაფერი, რაც ასე თუ ისე სიცოცხლეს ამჟღავნებდა, ინკვიზიციის დროს ჩაკლეს; რელიგიური პრაქტიკის შესახებ კათოლიკური შრომები, ისეთები, როგორიცაა წმ. ეგნატე ლოიოლას ცნობილი წიგნი, სხვა არაფერია, თუ არა გარკვეული და სტერეოტიპული ხასიათის - იესო ჯვარზე, ქალწული მარიამი ჩვილით, წმინდანები, მოწამეები, „ჯოჯოხეთი“, „სამოთხე“ და ა.შ. - ჰალუცინაციების შექმნის სახელმძღვანელო. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ისინი გვასწავლიან სიზმრების გადმოტანას მღვიძარე მდგომარეობაში, რომელთა გარდაქმნა სურათხატებად - სრულიად შესაძლებელი პროცესია, რასაც ფსევდო-ოკულტიზმში „ნათელხილვა“ ეწოდება. ფსევდო-ნათელხილვის გამოწვევის ასეთივე მეთოდები აქვს თანამედროვე ოკულტიზმს და მასში საკმაოდ მნიშვნელოვან როლს თამაშობს.

საინტერესო პაროდიაა წარმოდგენილი ამ მეთოდებზე ელიფას ლევის წიგნში „უმაღლესი მაგიის დოგმები და რიტუალი“, სადაც ავტორი ეშმაკის გამოძახებას აღწერს. საუბედუროდ, ელიფას ლევის მხოლოდ მცირერიცხოვანი მკითხველი ხვდება, რომ საქმე პაროდიასთან აქვთ.

ფსევდო-ნათელხილვას, „სიზმრებს მღვიძარებისას“, სასურველ და მოსალოდნელ ჰალუცინაციებს მართლმადიდებლურ მისტიკურ ლიტერატურაში „ხიბლს“ უწოდენებ. მართლმადიდებლური მისტიკისთვის ძალზე დამახასიათებელია, რომ ის ადამიანებს აფრთხილებს და იცავს სწორედ იმისგან, რასაც კათოლიციზმი და ფსევდო-ოკულტიზმი გვთავაზობს და გვირჩევს.

რელიგიური პრაქტიკის შესახებ ყველაზე საინტერესო შრომების პოვნა მართმადიდებელი ეკლესიის ლიტერატურაში შეიძლება. ჯერ ერთი, არსებობს ქმნილებათა ექვსტომიანი კრებული სათაურით „სიკეთის სიყვარული“. ამ ნაწარმოებთა დიდი ნაწილი ბერძნულიდანაა თარგმნილი; აქ თავმოყრილია მისტიკური გამოცდილებების აღწერა, სამონასტრო ცხოვრების წესდებები და წესები, ლოცვისა და ჭვრეტის წესები, განსაკუთრებული მეთოდების აწერა, რომლებიც ძალზე ახლოსაა ჰათჰა-იოგას მეთოდებთან (რომლებიც ასევე მიღებულია ბჰაკტი-იოგაში): სუნთქვა, სხვადასხვა პოზები და ა.შ.

„სიკეთის სიყვარულის“ გარდა უნდა აღინიშნოს XIX საუკუნის შუა წლების პატარა წიგნი; ომის წინ რუსეთში ის იყიდებოდა 1884 წლის მესამე გამოცემის სახით. წიგნს ეწოდება „საკუთარ სულიერ მამასთან მოხეტიალის გულახდილი ნაამბობი“. ის უცნობ ავტორს ეკუთვნის და თითქოსდა „სიკეთის სიყვარულის“ შესავალს წარმოადგენს და ამავდროულად სრულიად დამოუკიდებელი ტრაქტატია რელიგიურ პრაქტიკაზე, რომელიც ძალიან ახლოსაა ბჰაკტი-იოგასთან. ამ პატარა წიგნის გაცნობით ზუსტი წარმოდგენა გვექმნება ბჰაკტი-იოგას ხასიათისა და სულის შესახებ.

„მოხეტიალის ნაამბობი“ ძალზე საინტერესოა წმინდა ლიტერატურული ღირსებების კუთხითაც. ის ერთერთია რუსული ლიტერატურის უცნობ მარგალიტთაგან. როგორც თავად მოხეტიალე, ასევე ის ხალხი, ვინც გზად ხვდება - ცოცხალი რუსული ტიპაჟებია; ბევრი მათგანი ახლაც ცოცხალია და ჩვენ გვინახავს და შევხვედრივართ მათ. რთული სათქმელია, სინამდვილეში არსებობდა თუ არა ეს მოხეტიალე, ნამდვილად მისი სიტყვები ჩაიწერა არქიმანდრიტმა პაისიმ, წიგნის წინასიტყვაობის ავტორმა, თუ თავად პაისის ან რომელიმე განათლებული ბერის კალამს ეკუთვნის მონათხრობი. წიგნში ბევრი რამ მიგვანიშნებს, რომ ავტორი არა უბრალოდ განათლებული, არამედ ძალზე განათლებული და ნიჭიერი ადამიანია. მეორე მხრივ, ისინი, ვინც იციან, როგორ არაჩვეულებრივად მხატვრულად შეუძლია ზოგ რუს ადამიანს, „მოხეტიალის“ მსგავსად, ისტორიების თხრობა, არ მიიჩნევდნენ შეუძლებლად რეალური მოხეტიალის არსებობას, რომელიც საკუთარ თავზე ყვება.

„მოხეტიალის ნაამბობი“ ბჰაკტი-იოგას განსაკუთრებული სავარჯიშოს - უწყვეტი ანუ „გონიერი ლოცვის“ - პრინციპების სქემატურ ახსნას შეიცავს, ასევე იმ შედეგებს აღწერს, რასაც ეს ლოცვა იწვევს.

„მოხეტიალე“ იმეორებდა თავის ლოცვას: „უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღვთისა, შემიწყალე მე!“ თავდაპირველად სამი ათასჯერ ზედიზედ დღის განმავლობაში, შემდეგ ექვსი ათასჯერ, შემდგომ თორმეტი ათასჯერ და ბოლოს მისი გამეორება დაუთვლელად დაიწყო. როდესაც ლოცვა მისთვის სრულად ავტომატური გახდა, უნებურად გამეორებადი, ყოველგვარი ძალისხმევის გარეშე, მან „მისი გულში გადატანა“ დაიწყო, ანუ ის ემოციური გახადა, მას გარკვეული გრძნობა შეუერთა. რამოდენიმე ხანში ლოცვა უკვე ამ გრძნობას იწვევდა და აძლიერებდა, ამასთან მას ძლიერი სიმწვავითა და დაძაბულობით ამდიდრებდა. „მოხეტიალის ნაამბობი“ „გონიერი ლოცვის“ პრაქტიკულად შესწავლის სახელმძღვანელოდ არ გამოდგება, რადგან მეთოდის აღწერა უზუსტობებს შეიცავს, შესაძლოა განგებ დაშვებულს, კერძოდ კი: მოხეტიალის მიერ გონიერი ლოცვის შესწავლის სიმსუბუქე და სისწრაფე გადაჭარბებული ჩანს. მიუხედავად ამისა, წიგნი ბჰაკტი-იოგას მეთოდებით საკუთარ თავზე მუშაობის პრინციპების ძალზე ნათელ სურათს იძლევა; ეს წიგნი მრავალი თვალსაზრისით უნიკალურ ნაწარმოებს წარმოადგენს.

„სიკეთის სიყვარულის“ მეთოდები რეალური ცხოვრებიდან არ გამქრალა, როგორც გვიჩვენებს ბ. ზაიცევის ათონის მთის ძალზე საინტერესო, მაგრამ სამწუხაროდ უკიდურესად მოკლე აღწერა, რომელიც პარიზში 1928 წელს რუსულ ენაზე გამოქვეყნდა. ბ. ზაიცევი ათონის მთაზე რუსული მართლმადიდებლური პანტელეიმონის მონასტრის ყოველდღიური ცხოვრების და რელიგიური პრაქტიკის შესახებ წერს. მისი აღწერიდან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ „გონიერი ლოცვა“ („სენაკის მორჩილება“) მნიშვნელოვან როლს თამაშობს სამონასტრო ცხოვრებაში.

„ამ ცხოვრების საფუძველს პირადი ნების მოკვეთა და იერარქიის ავტორიტეტისადმი აბსოლუტური მორჩილება წარმოადგენს. არცერთ ბერს არ შეუძლია მონასტერი დატოვოს წინამძღვრის „კურთხევის“ (ანუ ნებართვის) მიღების გარეშე. წინამძღვარი ყოველ ბერს უდგენს „მორჩილებას“, ანუ განსაზღვრულ დავალებას, რომელიც მან უნდა შეასრულოს. ამრიგად, ბერები სხვადასხვა საქმიანობით არიან დაკავებულნი: თევზაობენ, შეშას ჩეხავენ, ბოსტანში, ყანაში ან ვენახში მუშაობენ, ხეებს ხერხავენ ან ინტელექტუალურად მუშაობენ: ბიბლიოთეკარებად, მწიგნობრებად, ხატმწერებად, ფოტოგრაფებად და ა.შ. ამჟამად წმ. პანტელეიმონის მონასტერში ხუთასამდე ბერი იმყოფება.

მონასტერში ტიბიკონი ერთხელ და სამუდამოდაა დადგენილი და ყველა ქმედება მხოლოდ საათის ისრების სვლას მიყვება. მაგრამ რადგან ათონზე ყველაფერი უჩვეულოა, დროც საოცარ თვისებებს ფლობს. წამოსვლამდე მას ვერაფრით შევეგუე. ეს თითქოს ძველი აღმოსავლეთია. მზის ჩასვლისას კოშკის საათის ისრებს თორმეტზე აყენებენ. დროის ათვლის მთელი სისტემა წელიწადის დროს მიხედვით იცვლება, და ადამიანიც წლის სეზონთან ერთად მზის ჩასვლას ეწყობა. მაისში ათონისა და ევროპულ დროს შორის სხვაობა დაახლოებით ხუთი საათია.

ამგვარად, ჩემი წმ. პანტელეიმონის მონასტერში ყოფნის დროს დილის ლოცვა ახალი დღის ექვს საათზე იწყებოდა, ანუ ჩვენი დროით ღამის პირველ საათზე. ის გრძელდებოდა ოთხამდე ან ხუთის ნახევრამდე (აქ და შემდეგ ევროპული დროა მოყვანილი). დილის ლოცვას პირდაპირ ლიტურგია მოყვება, რომელიც დილის ექვს საათამდე გრძელდება, ასე რომ თითქმის მთელი ღამე საეკლესიო მსახურებაში იწურება. ეს ათონის დამახასიათებელი ნიშანია. შემდეგ, შვიდ საათამდე ისვენებენ. შვიდიდან ცხრამდე „მორჩილების“ ანუ ყოველი ბერისთვის წინამძღვრის მიერ დავალებული ყოველდღიური საქმიანობის დრო დგება. „მორჩილება“ თითქმის ყველასთვის სავალდებულოა. ყველაზე მოხუცი ბერებიც გადიან სამუშაოდ, თუ მათი ჯანმრთელობა მეტნაკლებად კარგ მდგომარეობაშია. ისინი ტყეში, ბოსტნებში, ვენახებში მიდიან, ვირებს ჩალით და შეშით ტვირთავენ. საუზმე ცხრა საათზეა, შემდეგ პირველ საათამდე ისევ მუშაობენ. პირველ საათზე ბერები ჩაის სვამენ, შემდეგ კი სამ საათამდე ისვენებენ; სამიდან ექვსამდე კვლავ „მორჩილებაა“. ექვსის ნახევრიდან შვიდის ნახევრამდე ეკლესიებში საღამოს ლოცვა მიმდინარეობს. ამ უძველეს მსახურებას ბერების მხოლოდ მცირე ნაწილი ესწრება, რადგან უმეტესობა მუშაობს. ექვს საათზე სადილია, თუ სამარხვო დღე არ არის; სამარხვო დღეებში კი - ორშაბათობით, ოთხშაბათობით და პარასკევობით - სადილის მაგივრად ბერები მხოლოდ ჩაის და პურს იღებენ. სადილის შემდეგ ზარები მეორე საღამოს ლოცვას იუწყებიან, რომელიც შვიდიდან რვა საათამდე გრძელდება. შემდეგ „სენაკის მორჩილების“ დრო დგება, ანუ მეტანიით ლოცვა სენაკში. მოკლე ლოცვის შემდეგ, (როგორიცაა იესოს ლოცვა, „ღვთისმშობელო ქალწულო“, მიცვალებულებისთვის, ცოცხლებისთვის და ა.შ. ლოცვა), ბერი ფსკვნილის ერთი კვანძიდან შემდეგზე გადადის და მცირე მეტანიას ასრულებს (წელში მოხრით თავმოდრეკა). მეთერთმეტე კვანძის შემდეგ, რომელიც უფრო დიდი ზომისაა, სრულდება დიდი მეტანია (მუხლის მოყრა). ამგვარად, სტიქაროსანი (ბერობის დაბალი ხარისხი) დღეში 600 მცირე მეტანიას, მცირე სქემოსანი - 1000 მცირე მეტანიას, ხოლო დიდ სქემოსანი - 1500 მცირე მეტანიას ასრულებს, თუ არ მივათვლით შესაბამისი რაოდენობის დიდ მეტანიებს. სტიქაროსანს ამისთვის დაახლოებით საათნახევარი სჭირდება, უფრო მაღალი რანგის ბერს სამი-სამსაათნახევარი. შესაბამისად, სტიქაროსანი ათი საათისთვის თავისუფლდება, სხვები - თერთმეტისთვის. დილის ლოცვის დაწყებამდე, ანუ პირველ საათამდე ბერებს სძინავთ (ორი ან სამი საათი). ხანდახან ძილისთვის განკუთვნილ ამ დროს საათს დილით და საათს დღისით უმატებენ. მაგრამ რადგან ბერებს თავიანთი მცირე საქმეებიც აქვთ, რომელთაც ასევე დრო სჭირდება, უნდა ვივარაუდოდ, რომ ბერებს დღეღამეში ოთხი საათი ან უფრო ნაკლებიც სძინავთ.

ჩვენთვის, ერისკაცთათვის, გაუგებარია როგორ უძლებენ ბერები ასეთ ცხოვრებას, როდესაც მთელი ღამე ლოცულობენ, დღისით მუშაობენ, ძალზე ცოტა ძინავთ და მცირედით იკვებებიან. თუმცა ისინი ცოცხლობენ და ღრმა სიბერემდე აღწევენ (ახლაც - უმეტესობა მოხუცია). ამას გარდა, ათონელი ბერების უმრავლესობა ჯანმრთელი, მშვიდი და გაწონასწორებული ადამიანია“.

მონასტრული ცხოვრება, რამდენადაც მკაცრი და ძნელი არ უნდა იყოს, რა თქმა უნდა ბჰაკტი-იოგას არ წარმოადგენს. ბჰაკტი-იოგა ყველა რელიგიაში გამოიყენება, ჭეშმარიტში და არა გამოგონებულში; ეს ნიშნავს, რომ ბჰაკტი-იოგა თავის თავში ყველა რელიგიას შეიცავს და მათ შორის არანაირ განსხვავებას არ ცნობს. მეტიც, ბჰაკტი-იოგა სხვა იოგებისგან განსხვავებით საერო ცხოვრებაზე უარის თქმას არ ითხოვს, არამედ გარკვეული მიზნის მისაღწევად მხოლოდ დროებით მასთან განშორებას. მიზნის მიღწევის შემდეგ იოგა აღარაა საჭირო. ასევე, იოგა მეტ ინიციატივას და გაგებას ითხოვს, რადგან აქტიურ გზას წარმოადგენს, მაშინ როდესაც მონაზნური ცხოვრება უფრო პასიურ გზას მიეკუთვნება. მიუხედავად ამისა, მონაზნური ცხოვრების და მონაზნური ასკეტიზმის შესწავლა საინტერესოა ფსიქოლოგიის თვალსაზრისით (რადგან აქ შეიძლება იოგას იდეების პრაქტიკული გამოყენება დავინახოთ, თუმცა შესაძლოა სხვა ჩარჩოებში).

ბჰაკტი-იოგას იდეებს სუფიების და დერვიშების მუსლიმურ მონასტრებში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია, ასევე ბუდისტურ მონასტრებში, განსაკუთრებით ცეილონზე, სადაც ბუდიზმი წმინდა სახითაა შემონახული.

ჩემ მიერ ნახსენები რამაკრიშნა ერთდროულად იოგინიც იყო და ბერიც, მაგრამ მეტად ბერი, ვიდრე იოგინი. არსებული ლიტერატურის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, მისი მიმდევრები ნაწილობრივ რელიგიურ, ნაწილობრივ ფილოსოფიურ გზას გაყვნენ, თუმცა თავად ამას იოგას უწოდებენ. ფაქტობრივად, რამაკრიშნას სკოლამ პრაქტიკული იოგისკენ საკუთარი გზები არ დატოვა და მხოლოდ ამ გზების თეორიული აღწერით შემოიფარგლა.