მანსურ ალ-ჰალაჯი

ავტორი: ინკოგნიტო

მანსურ ალ-ჰალაჯი - IX-X საუკუნეების ირანული სუფიზმის წარმომადგენელი და უმნიშვნელოვანესი პიროვნება, ფილოსოფოსი და პოეტი. ბევრჯერ იყო შევიწროვებული და ბრალდებული მკრეხელობაში ორთოდოქსი მუსლიმი ღვთისმეტყველების მიერ. აბსოლუტთან ერთობის ერთადერთ გზად მან გამოაცხადა ღმერთთან ექსტაზის ფორმით ზიარება და უარყო ყოველგვარი რიტუალიზმი. მის დასაპატიმრებლად ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი საბაბი იყო, როცა მედიტაციის დროს მან დაიძახა: "მე ვარ ჭეშმარიტება!", რის გამოც ღვთის გმობის ბრალდებით ჩააგდეს საპყრობილეში, სადაც მან დაწერა თავისი ერთადერთი ტრაქტატი. შემდეგ კი იგი სიკვდილით დასაჯეს. ორთოდოქსულმა წრემ ვერ აიტანა, რომ ალ-ჰალაჯმა ღმერთის ეპითეტი მიითვისა... მაგრამ გადის საუკუნეები და გამოჩნდება ჯალალ-ედ-დინ რუმი, რომელიც ახსნის ამ სიტყვების მნიშვნელობას და იტყვის, რომ ალ-ჰალაჯის მიერ წარმოთქმული "მე ვარ ჭეშმარიტება!" არის არა ღვთის გმობა, არამედ მისი განდიდება. ასეთი ადამიანი ამ ფრაზით ამბობს, რომ ის თავად არ არსებობს, არამედ არსებობს მხოლოდ ღმერთი, აბსოლუტი, რომელიც საკუთარ არსს გამოთქვამს და გამოხატავს ყველა ქმნილების პირით. ეს გვაგონებს პავლეს მიერ ნათქვამს: "არა მე, არამედ ქრისტე ჩემში". ღვთაებრივისადმი სიყვარულით ადამიანი მასთან სრულ შერწყმას განიცდის. საყურადღებოა, რომ მანსურ ალ-ჰალაჯი მაგალითად მოიყვანს თვით იბლისს, ანუ ყურანისეულ სატანას, რომელსაც ფილოსოფოსი ღვთის მგმობად არ მიიჩნევს. ყურანის მიხევდით ის განიდევნა იმ მიზეზით, რომ თაყვანი არ სცა ადამიანს, როგორც უფრო გვიანდელ ქმნილებას და "თიხისაგან მოზელილს", ხოლო იბლისი ცეცხლის სულია, ღმერთის მიერ ადამიანზე უფრო ადრე შექმნილი. იბლისის დაცემის მითში ალ-ჰალაჯი ორთოდოქსულზე გაცილებით უფრო ღრმა განმარტებებს აკეთებს...

ტერმინი "ფანა", როგორც მისტიკოსის შერწყმა ღმერთთან, არის ბაღდადელი ღვთისმეტყველის, ჯუნაიდის მიერ შემოთავაზებული სიტყვა. ეს მოაზროვნე მეტ აქცენტს აკეთებს ფხიზელ სწავლებაზე, სრულ თვითკონტროლზე. ხოლო ფანა განიმარტება როგორც ქრობა, გაქრობა, არყოფნა, რაც კონცეპტუალურად ძალიან ჰგავს ბუდისტურ ნირვანას. ჩვენ კი ვიცით, რომ სუფიზმი მხოლოდ ისლამური ძირიდან არ საზრდოობდა იდეებით და ის უფრო ფართოდ უკავშირდება სხვა რელიგიებსაც...

სუფიზმი განასხვავებს ერთმანეთისგან სხვადასხვა დონის "მე"-ს და მასთან ბრძოლა არის სუფიური ფილოსოფიის ერთ-ერთი ამოსავალი წერტილი. ერთ-ერთი გადმოცემის თანახმად, როდესაც წინასწარმეტყველი მუჰამადი თავის მეომრებთან ერთად შინ დაბრუნდა, მან თანმხლებ პირებს უთხრა: "ჩვენ მცირე ომიდან დიდ ომში დავბრუნდით". ჰკითხეს: "რომელია დიდი ომი?" რაზეც მუჰამადმა უპასუხა: "ომი საკუთარ "მე"-სთან" (არაბულად "ნაფს").

სუფიზმში საკუთარ იდენტობასთან და "მე"-სთან დამოკიდებულება ექსტაზის მდგომარეობაში კარგად ჩანს აღმოსავლელ პოეტებთან, და როგორც რუმი შემდეგ სტრიქონებში წერს, იგივეს განიცდიდა საკუთარ თავში ჩაღრმავებული ყველა პოეტი, რადგან სუფიზმი პოეზიის გარეშე არ არსებობს, და პოეზიაც აღმოსავლეთში ეს ღრმად რელიგიური განცდაა:
"ღმერთი არა გწამთ? მითხარით, ვინ ვარ?
ჩემს გაოგნებას დაუდე ზღვარი.
არც მუსლიმანი გახლავართ გულით,
არც ქრისტიანთა გზაზე ვარ მდგარი.
არც მაღრიბელი არა ვარ, ვიცი,
არც მაშრიყელთა მზითა ვარ მთბარი,
არც ზღვის ჭიპია სამშობლო ჩემი,
არც ეს ხმელეთი, ესოდენ მყარი..."

სუფიურ წრეებში ფილოსოფოსებმა აბსოლუტს მიაკუთვნეს სიმბოლო "სატრფო", ხოლო მასთან სრული შეერთების პირობად გამოაცხადეს სიყვარული, რომელიც არის უპირობო და მოიაზრებს მიჯნურის მიერ აღსრულებულ სრულ თვითუარყოფას. ამაზე ძალიან კარგად წერს ერთ-ერთი ყველაზე დიდი მუსლიმი თეოლოგი იბნ არაბი:
"როდესაც კაცს უყვარს (სატრფო), მას უყვარს საკუთარი თავი, ამიტომ დაე სატრფო იყოს მისთვის ის ფორმა და ხატება, რომელშიც ღმერთმა შექმნა სრულყოფილი ადამიანი. ეს არის ღმერთის ფორმა, რომელიც წარმოდგენილია როგორც მისი გამოვლინება და სარკისებური ანარეკლი. ხოლო თვალს ეს წარმოუდგება როგორც საკუთარი თავი. და თუ იგი ვნებით შეიყვარებს ქალს და მისკენ ისწრაფვის მთელი სულით, რადგან მასში საკუთარ თავს ხედავს, ეს ნიშნავს რომ მან სატრფოში საკუთარი ხატება და ფორმა დაინახა... ამგვარად ის იხილავს სწორედ ღმერთს, სხვას არაფერს, - მაგრამ იხილავს მას სასიყვარულო ვნებით შეერთებისგან. მაშინ ჭეშმარიტი სიყვარულის წყალობით ის პოულობს ქალში საკუთარ დაღუპვას (აქ იგულისხმება ზემოთ ხსენებული ტერმინი "ფანა"), და მეობით ემთხვევა მას, როგორც ერთმანეთს შეესაბამება ორი მსგავსება. ამის გამო ნახულობს იგი სატრფოში დაღუპვას, ყოველი მისი ნაწილი სატრფოშია, მასში არაფერია სასიყვარულო მუხტის გარეშე, მთლიანად მიბმულია მასთან. ამის გამო იღუპება იგი საკუთარ მსგავსებაში (ეს კი არ მოხდება, თუ თავის მსგავსებას არ შეიყვარებს), იმდენად ყოვლის მომცველია სიყვარულის ობიექტთან ერთობა, რომ მას შეუძლია თქვას:
"მე ვარ ის, ვინც ვნებით იწვის, და ჩემს მიერ შეყვარებული - ეს მე ვარ.
სხვები იტყოდნენ ამაზე: "მე ვარ ჭეშმარიტება"... (აქ იბნ არაბი მიანიშნებს სწორედ ალ-ჰალაჯის მიერ წარმოთქმულ ფრაზაზე)

სიყვარულის, "მე"-ს და აბსოლუტთან ერთობის ასეთი განმარტებები იყო ის, რამაც ჩამოაყალიბა სუფიური ფილოსოფიის ბირთვი, რამაც გამოიწვია სუფიზმის მიმდევართა ქცევის თავისებურება და რის გამოც მათ მიიღეს საკმაოდ დიდი დევნაც ორთოდოქსი მუსლიმებისგან, რომლებმაც ეს ვერ გაიგეს და ბევრი იმსხვერპლეს მანსურ ალ-ჰალაჯივით, რომლის სიკვდილით დასჯის სცენაც ნახატზეა გამოსახული...