KEIRSEY ტემპერამენტთა თეორია, სისტემა და ისტორია

მთარგმნელი: კესო გოგოშიძე

წყარო

ტემპერამენტთა თეორიას ჯერ კიდევ ანტიკურ პერიოდში ჩაეყარა საფუძველი. ყველაზე პირველი თეორია კაცობრიობას ოთხ კატეგორიად ყოფდა. პლატონი ახსენებს “ოთხი ტიპის ადამიანს”, ძვ.წ. IV საუკუნეში ჰიპოკრატე, და შემდეგ კლავდიუს გალენი კი სხეულის შემადგენელი სითხეების მიხედვით ყოფნდენ ადამიანის ტემპერამენტებს. ჰიპოკრატეს მიხედვით ადამიანის ორგანიზმი წარმოადგენს ოთხი განსხვავებული სითხის – სისხლის(სანგუის), ლორწოს (ფლეგმა) , ყვითელი(ქოლე) და შავი ნაღველის (მელანქოლე) შერევის შედეგს. რომელიმე ერთი ნივთიერების სიჭარბე ორგანიზმში განაპირობებს განცდებისა და მათი მიმდინარეობის სისწრაფის მიხედვით ადამიანთა შორის ინდივიდუალურ განსხვავებულობას. ასე შეიქმნა ადამიანის ტემპერამენტის ოთხი ელემენტი:

სანგვინიკი: სისხლი (ჰაერი) – ცხელი და სველი.

სწრაფი, იმპულსური და შედარებით მოკლე პასუხები ახასიათებს (სწრაფად აღგზნებადი და ასევე სწრაფად ჩამქრალვადი).

ქოლერიკი: ყვითელი ნაღველი (ცეცხლი) – ცხელი და მშრალი.

ისიც სწრაფია, იმპულსური და ახასიათებს მარტივად აღგზნება, თუმცა დიდი ხანი გრძელდება აღგზნებადობა და შედარებით რთულია მისი ჩაქრობა.

მელანქოლიკი: შავი ნაღველი (მიწა) – ცივი და მშრალი.

დიდი ხანი უნდება აღგზნებას, თუმცა უკვე ჩართულს დიდი ხანი უგრძელდება აღგზნებულობა და რთულია მისი ჩაქრობა.

ფლეგმატიკი: ლორწო (წყალი) – ცივი და სველი.

რთულია მისი აღგზნება და შედარებით ცოტახანი გრძელდება მისი აღგზნებულობა.

აქედან სანგვინიკები და ქოლერიკები კლასიკურ “ექსტრავერტულ” ტემპერამენტებადაა მიჩნეული (მარტივად აღგზნებადი; ექსპრესიული) და ფლეგმატიკ-მელანქოლიკები ინტროვერტულად (რთულად აღგზნებადი; ნაკლებად ექსპრესიული); ეს ოთხი ტემეპრამენტი ასევე იყოფა ორ ნაწილად: ადამიანებზე კონცენტრირებულობად  და საქმეზე კონცენტრირებულობად. (ადვილად ამყოლებს და აღგზნებულებს სჭირდებათ მეტი პოზიტიური ემოციის მიღება-გაცემა და ადამიანებთან მეტი ურთიერთობა, რთულად აღგზნებულებს კი ახასიათებთ უფრო დიდი ხნით ნეგატიურ ემოციებთან ჩაჭიდება და ადამიანებთან ურთიერთობის ნაკლები მოთხოვნილება აქვთ, ამიტომ ყურადღება გადააქვთ არაპერსონალურ საქმიანობებზე, “საქმეებზე”).

ტიპოლოგიააში, ტემპერამენტთა ყველაზე ცნობილი ჯგუფდება ეკკუთვნის დევიდ ქერსის (David Keirsey): SP, SJ, NF, NT. ასიმეტრიული ჯგუფდებაა, რადგან ერთნაირი განმასხვავებელი კრიტერიუმები არ აერთიანებს ყველა MBTI ფსიქოტიპს. მაგალითად, სენსორები (S) განსხვავდებიან J/P თვისებებში, ინტუიციურები (N) კი T/F-ში (შეგვიძლია ასეთი ფორმულირება მივცეთ: S + J/P, N + T/F).

ასეთი ჯგუფდება მაინც უცნაური ჩანს, თუმცა საკმაოდ საფუძვლიანია. ქერსიმ გარდა MBTI-ის გარეგანი სტრუქტურებისა, გამოიყენა ჰიპოკრატე-გალენისეული ტემპერამენტებისა და პლატონისეული “ოთხი ტიპის ადამიანის” თეორია, რომლებიც ქერსის ტემეპრამენტების საძირკველს წარმოდგენენ. მის ტემპერამენტთა სახელწოდებები ( დამცველი, ხელოვანი, იდეალისტი და რაციონალისტი) სწორედ ძველბერძნული ოთხი ტიპის ადამიანის სახელწოდებებიდან გამომდინარეობს, კერძოდ – ეპიმეთეანი, დიონისეანი, აპოლონიანი და პრომეთეანი. 

პლატონის სწავლებებიდან გადმოიღო ქერსიმ ასევე “ფანტაზიორი vs დაკვირვებული” არქეტიპების ცნება, ამ უკანასკნელს კი იმანუელ კანტისპერცეფციის ცნება დაუმატა. კანტის აზრით, ორნაირი პერცეფცია არსებობს: ვიზუალურ მშვენიერებაზე ორიენტირებული და ამაღლებულ მშვენიერებაზე ორიენტირებული. აქედან ვიზუალურ მშვენიერებაზე კონცენტრირებულები არიან სანგვინიკები და მელანქოლიკები (არსებული, ვიზუალური სილამაზის მაღალი აღქმით), ფლეგმატიკები და ქოლერიკები კი შედარებით ნაკლებად აღიქვამენ ვიზუალურ მშვენიერებას და ამაღლებულზე არიან კონცენტრირებულები. აღსანიშნავია ისიც, რომ სანგვინიკი-მელანქოლიკის წყვილი, ფლეგმატიკი-ქოლერიკის მსგავსად,ძველ მატრიცაში ერთმანეთის დიამეტრული ოპოზიციები იყვნენ. ალბათ შენიშნავდით, რომ სწორედ ეს კატეგორიებია თანამედროვე სენსორი vs ინტუიციურის წინაპარი. ერიკ ადიკესმა, ერნსტ კრეტშმერმა და ედუარდ სპრენგერმა ახალი ფაქტორები დაუმატეს ოთხკატეგორიან ტიპთა სისტემას. ადიკესი ინოვაციურებსა და ტრადიციონალისტებს განასხვავებდა აგნოსტიკებისგან და დოგმატისტებისგან, პირველს ჰეტერონომულს უწოდებდა, მეორეს კი ავტონომურს. კრესშმერმა დაახარისხა თვისებები ოთხ “ხასიათის სტილად:”  დეპრესიული, ჰიპომანიური, ანესთეტიკური და ჰიპერესთეტიკური, აქედან კი შეიქმნა ორი კატეგორია: ციკლოთიმები და შიზოთიმები.

თავად ქერსიმ MBTI ფსიქოტიპები ახალი ნიშან-თვისებების მიხედვით დააჯგუფა: კოოპერაციულები vs უტილიტარისტები (SJ და NF კოოპერაციულები არიან, ანუ აკეთებენ იმას, “რაც საჭიროა”, NT და SP კი “უტილიტარულები” ან მეორენაირად, “პრაგმატულები” არიან და აკეთებენ იმას, “რაც მუშაობს”. სადაც ადიკესის და კრეტშმერის ჯგუფდება ინტუიციურ-სენსორობას ეხება, სპრენგერის ჯგუფდება სწორედ კოოპერაციულ-პრაგმატულობას შეეხო. მან გამოიგონა ადამიანის ტიპების კლასიფიკაცია სოციალური (თეორეტიკოსები vs ესთეტები) და პოლიტიკური (რელიგიური vs ეკონომიკური) ფაქტორების მიხედვით).

ქერსის მოდელი არაფერს ამბობს ექსტრავერსია-ინტროვერსიაზე, შეიძლება ითქვას, გვერდს უვლის მას და პირდაპირ შემდეგ ფაქტორებზე გადადის. გარდა ამისა, ქერსის მოსაზრებით, SJ-ები მელანქოლიკები არიან, SP-ები სანგვინიკები, NF-ები ქოლერიკები, NT-ები კი ფლეგმატიკები (სხვა მოსაზრებებიც არსებობს კლასიკურ ტემპერამენტთა და MBTI ფსიქოტიპებს შორის კავშირზე და კორელაციაზე).

საბოლოოდ კი გთავაზობთ ფსიქოტიპების ჯგუფდების ქერსისეულ მოდელს თვისებებიდანად.

საერთო თვისებები: 

• აბსტრაქტულად მოაზროვნეები უტილიტარული მიზნებით.
• მეთოდის არჩევისას მაკროსკოპულ დონეზე აზროვნებენ (მაკროსკოპული > მიკროსკოპული).
• თეორეტიკოსები არიან (თეორია > დეტალები).
• სიტუაციის ანალიზისას ურჩევნიათ „დიდ სურათზე“კონცენტრირდნენ , ნაკლებ ყურადღებას აქცევენ სპეციფიკას („დიდი სურათი“ > სპეციფიკა) .
• რესტავრაციას ინოვაციებს ამჯობინებენ.
• მათი კრეატიულობა მოდის ძირითადი რაციონალური (მეცნიერული) პრინციპებიდან.
• ყველაზე კარგად ქმნიან ადამიანებთან და იდეებთან პაექრობის დროს.
• უყვართ აბსტრაქტულ სირთულესთან ჭიდილი, კომპლექსურობა, ამოცანების, თეორიული დაბრკოლებების  გადაწყვეტა.
• შესაძლებელია, ადამიანების თვალში ტლანქები გამოჩნდნენ;
• სათავეში უდგანან ტექნიკურ ცვლილებებს.
• ემოციებს და ადამიანებს დაბრკოლბად აღიქვავენ, ამ საკითხში სიმარტივეს ამჯობინებენ.
• ეშინიათ: არაკომპეტენტურობის.
• შემოქმედებითი წვისას მოსწონთ ანალიზი, კრიტიკა, კვლევა, ინფორმაციის საფუძველზე სისტემების და სტრატეგიების შექმნა.

საერთო თვისებები: 

• აბსტრაქტულად მოაზროვნეები კოოპერაციული მეთოდებით.
• პრაქტიკულობაზე მეტად იდეალისტები არიან (იდეალები > პრაქტიკულობა).
• ადამიანი მათთვის წესებზე მაღლა დგას (ადამიანი > კანონები).
• სიტუაციის სურათებად და აბსტრაქტულად აღქმა ურჩევნიათ სტატისტიკებს (სურათი > სტატისტიკა).
• დიდ სურათზე დაფუძნებული სოციალური სისტემები – იდეების გენერატორები ემოციონალური/საზოგადოებრივი/ადამიანური ელემენტების გათვალსიწინებით.
• თავს პოეტურად, მეტაფორულად, ამაღლებულად გამოხატავენ.
• მოსწონთ, როცა მათი იდეები უნიკალურადაა აღქმული სხვების მიერ.
• განსაკუთრებით მოსწონთ ის მომენტები, როცა თავს ჭეშმარიტად ცოცხლადგრძნობენ;
• შეიძლება ძალიან რბილი მოეჩვენოთ სხვებს.
• სჩვევიათ სოციალური ცვლილებებისთვის მებრძოლ გაერთიანებებს ჩაუდგნენ სათავეში.
• სჭირდებათ აზრი და მნიშვნელობა მუშაობის პროცესში.
• ეშინიათ: თავად და მათი საქმიანობა დაცინვის საგნად იქცეს, არასერიოზულად აღიქვან.
• შემოქმედებითი წვისას მოსწონთ წარმოსახვა და აღმოჩენა.

საერთო თვისებები: 

• კონკრეტულად მოაზროვნეები კოოპერაციული მეთოდებით.
• კონცენტრირდებიან დეტალებზე და პრაქტიკაზე  (პრაქტიკა > იდეალები).
• არ იღებენ კონკრეტული, რეალური, ცხოვრებისეული  მაგალითებით გაუმყარებელ აბსტრაქტულ არგუმენტებს (ფაქტები > თეორიები).
• მეთოდის არჩევისას მიკროსკოპულ დონეზე აზროვნებენ (მიკროსკოპული > მაკროსკოპული).
• სჭირდებათ წესრიგი კომფორტისთვის.
• პირველ ეტაპზე ცვლილებების მიმართ კრიტიკულობა ახასიათებთ.
• ინოვაციებზე მეტად რესტავრაციისკენ არიან მიდრეკილნი.
• იდეებს იმდენად აფასებენ, რამდენადაც მათი რეალურ ცხოვრებაში გამოყენება შეუძლიათ.
• შესაძლებელია, სხვების თვალში უკარება ჩანდნენ.
• საუკეთესოდ მუშაობენ დროსთან და ლიმიტებთან.
• უყვარს დამტკიცებულ თეორიებთან და იდეებთან უშაობა.
• იღლება სპეციფიკის და მაგალითების გარეშე.
• ეშინია: მოულოდნელობების, უცნობის.
• კრეატიულ დავალებაზე გუნდურად მუშაობისას მოსწონს სამუშაო პროცესის გამართულობისა და წესრიგის უზრუნველსაყოფად ზედამხედველობა, შესწორება, რედაქტირება ან ორგანიზება. 

საერთო თვისებები: 

• კონკრეტულად მოაზროვნეები  უტილიტარული მეთოდებით.
• დამახასიათებელია მოქმედებისკენ სწრაფვა (მოქმედება > ცერებრალიზაცია) .
• ყველაზე თავისუფლად ქმნიან მაშინ, როცა პროცესი რეალისტური და მოქნილია.   ქმნიან და სწავლობენ პრაქტიკით  (პრაქტიკა > თეორია).
• ურჩევნიათ ჰქონდეთ ხელთ რეალური შედეგები, ვიდრე დაუსრულებლად იმსჯელონ ალტერნატივებზე (შედეგი > შესაძლებლობები).
• ნაკლებად ეფექტური  არიან  სტანდარტიზებული  სამუშაოს  შესრულებისას.
• ადვილად კარგავენ ინტერესს რუტინული სამუშაოს მიმართ.
• შესაძლებელია, სხვების თვალში არაპროგნოზირებადები გამოჩნდნენ (რისკი > უსაფრთხოება/უძრაობა).
• მუშაობენ იმით, რასაც მომენტში ხედავენ, ეხებიან, იყენებენ, უსმენენ, შეიგრძნობენ. ქმნიან მათი უაშუალო, აქტიური მონაწილეობით, ფორმების შემქნით (შეგრძნებები > იდეები).
• სჭირდება იდეების რეალისტურად აღქმა.
• გაქცევა მოუნდება, თუ თავისუფლება და სივრცე არ აქვს.
• ეშინია: თავი მიუძღვნას იდეას მისი უშუალო გამოცდის და შეგრძნობის გარეშე.
• შემოქმედებითი წვისას მოსწონს სხვადასხვა ინსტრუმენტის გამოყენება და არსებულის გარდაქმნა, გადამუშავება, მოსწონს ხელობები.