რუდოლფ შტაინერი - მისტიკა ახალი დროის სულიერი ცხოვრების გარიჟრაჟზე

კარდინალი ნიკოლაუს კუზელი

კარდინალი ნიკოლაუს კუზელი

შუა საუკუნეებისს სულიერი ცხოვრების ცაზე დიდებულად მბრწყინავი ვარსკვლავია ნიკოლაუს კრიპფს კუზელი (ტრირთან, 1401-1464). ის თავისი დროის ცოდნის სიმაღლეზე ავიდა. ის გამორჩეული მოღვაწეა მათემატიკის დარგში. ბუნებისმეტყველებაში შეიძლება მივიჩნიოთ კოპერნიკის წინამორბედი, რადგან ის იმ აზრის იყო, რომ დედამიწა მოძრავი ციური სხეულია, სხვების მსგავსად. მან უკუაგდო მოსაზრება, რომელსაც ჯერ კიდევ ასი წლის შემდეგ დიდი ასტრონომი ტიხო დე ბრაგე ეყრდნობოდა, როდესაც კოპერნიკის სწავლებას მან დაუპირისპირა ფრაზა: „დედამიწა არის უხეში, მძიმე და მოძრაობისთვის უუნარო მასსა; როგორ შეუძლია კოპერნიკს მისგან ვარსკვლავის შექმნა და მისი ტარება სივრცეში?“ ნიკოლაუს კუზელი, რომელიც არა მხოლოდ ფლობდა თავისი დროის ცოდნას, არამედ განავითარა იგი, ჰქონდა დიდი უნარი, რათა ეს ცოდნა შინაგან ცხოვრებაში გაეღვიძებინა. ამრიგად, ის ხსნიდა არა მხოლოდ გარეთ არსებულ სამყაროს, არამედ აკავშირებდა ადამიანს იმგვარ სულიერ ცხოვრებასთან, რომელსაც ის თავისი სამშვინველის ყველაზე ღრმა შრეებში უნდა ნატრობდეს. თუ ნიკოლაუსს შევადარებთ ისეთ ინდივიდუალობებს, როგორებიც არიან ეკჰარტი და ტაულერი, მივიღებთ მნიშვნელოვან შედეგს. ნიკოლაუსი მეცნიერი მოაზროვნეა, რომელსაც სამყაროს საგნების შესწავლით  სურს უმაღლესი ჭვრეტის საფეხურზე ამაღლება; ეკჰარტი და ტაულერი კი მორწმუნე ადამიანებია, რომლებიც რწმენის შინაარსიდან გამომდინარე უმაღლეს ცხოვრებას ეძებენ. ბოლოს ნიკოლაუსი იგივე შინაგან ცხოვრებამდე მიდის, რომელთანაც მივა მაისტერ ეკჰარტი; მაგრამ პირველის შინაგანი ცხოვრებას მდიდარი ცოდნა აქვს შინაარსად. სხვაობის სრული მნიშვნელობა ცხადი ხდება, როდესაც ვუფიქრდებით, რომ მათთვის, ვინც სხვადასხვა მეცნიერებაში მოღვაწეობს, საფრთხესთან ახლოსაც არის, რომ შეცდეს შემეცნების იმ ხერხებში, რომლებიც ცალკეულ მეცნიერებებს ხსნის. ასეთი ადამიანი შეიძლება ადვილად მიიდრიკოს რწმენისაკენ, რომ შემეცნების მხოლოდ ერთი სახეობა არსებობს. და მაშინ ის გადააფასებს ან არ დააფასებს ამ შემეცნებას, რომელიც ცალკეული მეცნიერებების საგნისაკენ მივყავართ. ერთ შემთხვევაში უმაღლესი სულიერი ცხოვრების საგნებსაც ისე მიუახლოვდება, როგორც ფიზიკურ მოცემულობას, და მათ განიხილავს ცნებებით, რომლითაც ის მიზიდულობის ძალას ან ელექტრობას განიხილავს. და რამდენად განათლებულადაც წარმოიდგენს თავს, იმის მიხედვით მას სამყარო წარმოუდგება როგორც ბრმად მომუშავე მანქანა, ან ორგანიზმი, ან პიროვნული ღმერთის მიზანმიმართული წყობა; ან, შეიძლება, ასევე ქმნილება, რომელიც მართული და განმსჭვალულია რომელიმე მეტად ან ნაკლებად წარმოსადგენი „სამყაროს სამშვინველის“ მიერ. სხვა შემთხვევაში შენიშნავს, რომ შემეცნება, ერთადერთი, რომლისგანაც მას გამოცდილება აქვს, გამოდგება მხოლოდ გრძნობადი სამყაროსათვის; შემდეგ ის გახდება სკეპტიკოსი, რომელიც ამბობს: ჩვენ არ შეგვიძლია რაიმე ვიცოდეთ საგნების შესახებ, რომლებიც გრძნობადი სამყაროს მიღმა არსებობენ. ჩვენს ცოდნას აქვს ზღვარი. რათა დავიკმაყოფილოთ უმაღლესი ცხოვრების მოთხოვნილებები, შეგვიძლია მხოლოდ ცოდნის მიერ ხელუხლებელ რწმენაში გავეხვიოთ. ისეთი განათლებული ღვთისმეტყველისათვის, როგორიც არის ნიკოლაუს კუზელი, რომელიც იმავდროულად ბუნების მკვლევარიც იყო, მეორე საფრთხე უფრო ახლოს იდგა. თავისი აღზრდის მიხედვით, ის სქოლასტიკიდან იყო გამოსული, წარმოდგენათა იმ სახეობიდან, რომელიც შუა საუკუნეების ეკლესიის სამეცნიერო ცხოვრებაში ბატონობდა, და რომელმაც თავის მწვერვალს თომა აკვინელის (1225-1274), „სქოლასტიკოსთა მთავრის“, მეშვეობით მიაღწია. წარმოდგენათა ამ სახეობა უნდა ავირჩიოთ ფონად, როდესაც გვსურს ნიკოლაუს კუზელის პიროვნების დახატვა.
 
სქოლასტიკა არის უმაღლეს ხარისხში მოცემული შედეგი ადამიანის გონებამახვილობისა. ეს იყო ლოგიკური უნარის ტრიუმფალური ზეიმი. ვინც ისწრაფვის, ცნებები ყველაზე მახვილ, ყველაზე წმინდა კონტურებში გამოკვეთოს, ის სქოლასტიკოსებს უნდა მიებაროს სასწავლად. ისინი სთავაზობენ აზროვნების ტექნიკისთვის უმაღლეს სკოლას. ისინი ფლობენ შეუდარებენ ოსტატობას წმინდა აზრების სფეროში მოძრაობისა. ადვილია იმის ვერდაფასება, თუ რისი შემოთავაზება შეეძლოთ ამ დარგში. რადგან ამის მიღწევა ადამიანებისათვის ცოდნის უმეტეს დარგებში რთულია. უმეტესობა ამას აღწევს მხოლოდ რიცხვთა და ანგარიშის ხელოვნებაში, და გეომეტრიული სხეულების ურთიერთმიმართებაზე ფიქრისას. შეგვიძლია დავითვალოთ, რიცხვებს მივუმატოთ ერთეულები ისე, რომ არ მოვიშველიოთ გრძნობადი წარმოდგენები. ჩვენ ვანგარიშობთ ასეთი წარმოდგენების გარეშე, მხოლოდ ფიქრის წმინდა ელემენტებით. გეომეტრიული სხეულებისათვის ვიცით, რომ ისინი სრულყოფილად ვერ წარმოდგებიან გრძნობადი წარმოდგენებით. სინამდვილეში, შეგრძნებებისათვის არ არსებობს არავითარი (იდეალური) წრე. ჩვენი გონება კი ამით არის დაკავებული. საგნებისა და ქმედებისათვის, რომლებიც უფრო რთული შემადგენლობის არიან ვიდრე რიცხვები და სივრცითი კონსტრუქციები, უფრო რთულია იდეალური შესატყვისის პოვნა. ამას იქამდე მივყავართ, რომ ზოგიერთები ამტკიცებენ, რომ ცალკეულ შემეცნების სფეროებში მეცნიერება არსებობს იმდენად, რამდენადაც შესაძლებელია დათვლა და გაზომვა. ასეთი აზრი არასწორია, როგორც არასწორია ყოველი ცალმხრივობა; მაგრამ როგორც ცალმხრივობას ხშირად ახასიათებს, ამან ბევრი მიიმხრო. ჭეშმარიტება კი ის არის, რომ ადამიანთა უმრავლესობას არ შეუძლია შეიმეცნოს წმინდად აზრობრივი იქ, სადაც საქმე გამოთვლასა და გაზომვას არ ეხება. მაგრამ ვისაც ამის უნარი არ აქვს უმაღლესი ცხოვრებისა და ცოდნის სფეროში, ჰგავს ბავშვს, რომელსაც მარცვლის მარცვალთან მიმატების გარდა სხვანაირად თვლა არ უსწავლია. მოაზროვნეს, რომელმაც თქვა, რომ ცოდნის დარგი იმდენად არის მეცნიერება, რამდენადაც მასში მათემატიკაა, ვერ შეუგნია საგანთა ჭეშმარიტი მდგომარეობა. უნდა მოვითხოვოთ: რომ ისევე იდეალურად განიხილებოდეს ყოველივე უთვლადი და განუზომელი, როგორც გამოთვლადი და სივრცითი მოცემულობები. და ამ მოთხოვნას სქოლასტიკოსები აკმაყოფილებდნენ სრულად. ყველაფერში ეძებდნენ აზრობრივ შემადგენლობას საგნებისა, როგორც ამას ეძებს მათემატიკოსი თვლადსა და გასაზომში.
 
მიუხედავად ამ დასრულებული ლოგიკური ხელოვნებისა, სქოლასტიკოსები მივიდნენ შემეცნების ცალმხრივ და შეზღუდულ განსაზღვრებამდე. ეს განსაზღვრება არის ის, რასაც ადამიანი საკუთარ თავში სურათ-ხატად წარმოიდგენს, როდესაც რაიმეს შეიმეცნებს. აღარ საჭიროებს დამატებას იმის გაშუქება, რომ შემეცნების ასეთი განსაზღვრების დროს ყოველი სინამდვილე შემეცნების მიღმა უნდა აღმოჩნდეს. რადგან შემეცნებისას შესაძლებელია არა რაიმე საგნის, არამედ ამ საგნის მხოლოდ ხატის წვდომა. საკუთარ თავსაც ვერ ჩაწვდება ადამიანი თვითშემეცნებაში, არამედ ისიც, რასაც საკუთარ თავში შეიმეცნებს, არის მხოლოდ ხატი მისი არსებისა. სქოლასტიკის სულიდან გამომდინარე საუბრობს ამის ნამდვილი მცოდნე (კ.ვერნერი თავის წიგნში „ფრანზ სუარესი და ბოლო საუკუნეებისს სქოლასტიკა, II ტომი, გვ.122):
 
„ადამიანი დროში ვერ ხედავს თავის „მე“-ს, საკუთარი არსებისა და ცხოვრების დაფარულ საფუძველს... ის ვერასოდეს შეძლებს საკუთარი თავის დანახვას; რადგან, ღმერთთან მუდამ გაუცხოვებული, ის თავის თავში მხოლოდ უძირო ბნელ უფსკრულს, უსასრულო სიცარიელეს იპოვის, ან, ღმერთში ნეტარქმნილი, მზერას მიმართავს შინაგანში, მხოლოდ ღმერთს იპოვის, რომლის მოწყალების მზე ანათებს მასში, რომლის ხატებამისი არსების სულიერ მხარეებში აისახება.“ ვინც ყოველგვარ შემეცნებაზე ასე ფიქრობს, მას შემეცნების შესახებ მხოლოდ ერთი განსაზღვრება აქვს, რომელიც გარეთ არსებულ საგნებზე გამოიყენება. გრძნობადი რომელიმე საგანში ყოველთვის გარეგნულად რჩება ჩვენთვის. ამის გამო ყველაფერი, რაც გრძნობადია სამყაროში, ჩვენს შემეცნებაში მხოლოდ სურათების სახით შეგვიძლია მივიღოთ. როდესაც ფერს ან ქვას აღვიქვამთ, არ შეგვიძლია ფერის ან ქვის არსის შემეცნებისას თავად ვიქცეთ ფერად ან ქვად. ასევე არ შეუძლია ფერს ან ქვას გადაიქცეს ჩვენი კუთვნილი არსების ნაწილად! მაგრამ ისმის კითხვა: არის თუ არა საგანთა გარეგნულ მხარეზე მიმართული შემეცნების ცნება ამომწურავი? - სქოლასტიკისთვის ადამიანური შემეცნება ამ სახის შემეცნებასარსებითად ყოველთვის ემთხვევა. სხვა გამოჩენილი მცოდნე სქოლასტიკისა (ოტტო ვილმანი, თავის წიგნში „იდეალიზმის ისტორია“, II ტომი, 2 გამოცემა, გვ.396) შემდეგნაირად ახასიათებს აზრთა ამ მიმართულებისათვის დამახასიათებელ შემეცნების გაგებას: „ჩვენი სული, მიწიერ ცხოვრებაში სხეულზე მიმაგრებული,პირველ რიგში უყურებს გარშემო მყოფ სხეულებრივ სამყაროს, მაგრამ მიმართულია სულიერისკენ:არსისკენ, ბუნებისკენ, საგანთა ფორმებისკენ, რომელი არსობრივი ელემენტები მისი მსგავსია და აძლევენ ფესვებს ზეგრძნობადისაკენ ასასვლელად; ჩვენი შემეცნების სფერო არის გამოცდილების დარგი, მაგრამ ჩვენ უნდა ვისწავლოთ იმის გაგება, რასაც ის გვთავაზობს, შევაღწიოთ მის მნიშვნელობასა და აზრში და ჩვენს წინაშე გავხსნათ აზრთა სამყარო.“ შემეცნების სხვა ცნებამდე სქოლასტიკოსი ვერ მივიდოდა. ამაში მას ხელს უშლიდა მისი ღვთისმეტყველების დოგმატური სწავლება. მას რომ გაეჩერებინა თავისი მზერა იმაზე, რასაც ცარიელ ხატად განიხილავდა, დაინახავდა, რომ ამ მოჩვენებით ხატში საგანთა სულიერი შინაარსი თავად განეცხადებოდა;მაშინ ის იპოვნიდა, რომ მის შინაგანში ღმერთი უბრალოდ კი აირეკლება, არამედ ცხოვრობს მასში, არსებითად მყოფადია. თავის შინაგანში ჩახედვისას ბნელ უფსკრულს, უსასრულო სიცარიელეს არ დაინახავდა, არც ღმერთის ცარიელ ხატებას, არამედ იგრძნობდა, რომ მასში ფეთქავს სიცოცხლე, რომელიც ღვთაებრივი სიცოცხლეა, და მისი პირადი ცხოვრება სწორედ ღვთის ცხოვრებაა. სქოლასტიკოსი ამას არ დაუშვებდა. მისი აზრით, ღმერთი მასში არ შევიდოდა და არ იმეტყველებდა მისი მეშვეობით; ის მასში მხოლოდ როგორც ხატება იარსებებდა. სინამდვილეში ღვთაება უნდა ყოფილიყო „მე“-ს გარეთ. ის უნდა გამოცხადებულიყო გარედან, ზებუნებრივი შეტყობინებით და არა სულიერი ცხოვრების მეშვეობით ადამიანის შინაგანში. მაგრამ რისკენაც ისწრაფვიან, ის ყველაზე ნაკლებ არის მიღწევადი ამ გზით. ღვთაების შესახებ უნდა მიაღწიონ რაც შეიძლება მაღალ განსაზღვრებას. სინამდვილეში ღვთაება საგნამდე მდაბლდება, სხვა საგნებს შორის, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ ეს სხვა საგნები ადამიანს ბუნებრივი გზით ეცხადებიან, გამოცდილებით, ხოლო ღვთაება - ზებუნებრივი გზით. მაგრამ სხვაობა ღვთაებრივისა და ქმნილის შემეცნებას შორის მიიღწევა იმით, რომ ქმნილის შემთხვევაში გარეთ არსებული საგანი გამოცდილებით არის მოცემული, მის შესახებ ცოდნა აქვთ. ღვთაებრივის შემთხვევაში კი საგანი გამოცდილებით არ არის მოცემული, მისი მიღწევა მხოლოდ რწმენით შეიძლება. ამგვარად, უმაღლესი საგნები სქოლასტიკოსისათვის არის არა ცოდნის, არამედ მხოლოდ რწმენის საგანი. სქოლასტიკოსთა აზრით, ცოდნისა და რწმენის ურთიერთმიმართება ისე არ უნდა წარმოვიდგინოთ, რომ რომელიმე დარგში მხოლოდ ცოდნა, ხოლო სხვა დარგში მხოლოდ რწმენა ბატონობს. რადგან „არსებულის შემეცნება ჩვენთვის შეუძლებელია, რადგან ეს თავად შემოქმედებითი შემეცნებიდან მომდინარეობს; საგნები სულისთვისარსებობენ, რადგან ისინი სულისაგან არიან; მათ ჩვენთვის რაღაც აქვთ სათქმელი, რადგან საერთო აზრი აქვთ, რადგან ისინი მოცემულია უმაღლესი გონების მიერ.“ (ო.ვილმანი, „იდეალიზმის ისტორია“, II ტომი, გვ.383) რადგან ღმერთმა სამყარო აზრებით შექმნა, შეგვიძლია ღვთაებრივის კვალს სამყაროში სამეცნიერო მსჯელობებით მივაგნოთ, როდესაც სამყაროს აზრებით მოვიცავთ. რაც ღმერთი, თავისი არსის მიხედვით, შეგვიძლია გავიგოთ მხოლოდ გამოცხადებით, რომელიც მან ზებუნებრივი გზით მოგვცა, და რომლისაც უნდა ვიწამოთ.რაც უმაღლესი საგნების შესახებ შეიძლება ვიცოდეთ, ამას წყვეტს არა ადამიანური მეცნიერება, არამედ რწმენა. და „რწმენას ეკუთვნის ყველაფერი, რაც ახალი და ძველი აღთქმის წერილსა და ღვთაებრივ გადმოცემებშია დაცული.“ (იოზეფ კლოიტგენი, „ძველი დროის ღვთისმეტყველება“, I ტომი, გვ.39) - ეს არ არის დავალება, რომლის მიხედვით უნდა წარმოჩინდეს და დასაბუთდეს რწმენის შინაარსის მიმართება ცოდნის შინაარსთან. სინამდვილეში ყოველი რწმენის შინაარსი მომდინარეობს ოდესღაც მიღებული შინაგანი ადამიანური გამოცდილებიდან. შემდეგ ის, თავისი გარეგნული შემადგენლობის მიხედვით, ინახება, იმის ხსოვნის გარეშე, თუ საიდან არის ის მოპოვებული. იგი ამტკიცებს, რომ სამყაროში ზებუნებრივი გამოცხადებით მოვიდა. ქრისტიანულირ წმენის შინაარსი სქოლასტიკოსთა მიერ მარტივად იქნა მიღებული როგორც გადმოცემა. მეცნიერებას, შინაგან ცხოვრებას მასზე არავითარი უფლება გააჩნდა. როგორც მეცნიერებას არ შეუძლია ხის შექმნა, ისე სქოლასტიკას არ შეეძლო ღვთის ცნების შექმნა. მას უნდა მიეღო გამოცხადებული როგორც უკვე დასრულებული სახის, როგორც ბუნებისმეტყველება იღებს დასრულებულ ხეს. იმას, რომ სულიერი შეიძლება თვით შინაგანში განათდეს და მასში იცხოვროს, სქოლასტიკოსი არასოდეს დაუშვებდა. ის საზღვარს უწესებდა მეცნიერების უფლებებს, სადაც გარეგნული გამოცდილების სფერო წყდება. ადამიანურ შემეცნებას არ შეეძლო საკუთარი თავიდან უმაღლეს არსთა შესახებ ცნებების გამოგონება. მას სურდა გამოცხადების მიღება. იმას, რომ ჭეშმარიტებად იღებდა მხოლოდ ადამიანის სულიერი ცხოვრების ადრეულ საფეხურზე შექმნილს და მას გამოცხადებას უწოდებდა, სქოლასტიკა არ აღიარებდა. შედეგად, სქოლასტიკიდან, მისი განვითარების დროს, გაქრა ყველა იდეა, რომელიც მიუთითებდა, რომ ადამიანმა ბუნებრივი გზით მიიღო ღვთაებრივის განსაზღვრება. ქრისტიანობის განვითარების პირველ საუკუნეებში, ეკლესიის მამათა დროს, საღვთისმეტყველო სწავლებას ნაწილ-ნაწილ, შინაგან გამოცდილებათა მეშვეობით ვიღებთ. იოჰანეს სკოტუს ერიგენასთან, რომელიც მეცხრე საუკუნეში ქრისტიანული საღვთისმეტყველო განათლების მწვერვალზე იდგა, ვპოულობთ ამ სწავლებას როგორც მთლიანად შინაგანი გამოცდილებით განმსჭვალულს. მომდევნო საუკუნეების სქოლასტიკოსებთან ეს შინაგანი გამოცდილების ხასიათი მთლიანად იკარგება. ძველი სწავლება იქცა გარეგნული, ზებუნებრივი გამოცხადების შემადგენელ ნაწილად. ამის გამო მისტიკოს ღვთისმეტყველთა - ეკჰარტის, ტაულერის, სუზოსა და მათი მიდევრების მოღვაწეობა შეიძლება კიდევ ასე შეფასდეს: ისინი აღძრულნი იყვნენ ეკლესიის სწავლებით, რომელიც შედიოდა თეოლოგიაში, თუმცა შეცვლილი სახით, რათა ხელახლა ეშვათ იგივე სახის სწავლება, მაგრამ უკვე შინაგანი გამოცდილების სახით.
 
ნიკოლაუს კუზელი ადგას ცოდნის გზას, რომელსაც ცალკეულ მეცნიერებებში მოიპოვებენ, რათა შინაგან გამოცდილებამდე ამაღლდნენ. ეჭვგარეშეა, რომ შესანიშნავი ლოგიკური ტექნიკა, რომელიც სქოლასტიკოსთა მიერ იყო შემუშავებული და რომლითაც ნიკოლაუსი აღიზარდა, იძლევა საშუალებას შინაგან გამოცდილებასთან მისასვლელად, თუმცა სქოლასტიკოსებს ამაში ხელს უშლიდა მათი პოზიტიური რწმენა. ნიკოლაუსის სრულად გაგება შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც დავუფიქრდებით, რომ მისი ხელობა - მღვდლობა, რომელმაც ის კარდინალის ხარისხამდე აიყვანა, არ აძლევდა მას საშუალებას სრულად გაეწყვიტა კავშირი ეკლესიის რწმენასთან, რომლის იმდროინდელი გამოხატულება სქოლასტიკურ ღვთისმეტყველებაში მოიპოვებოდა. ის იმდენად შორს წავიდა გზაზე, რომ ყოველ მორიგ ნაბიჯს შეეძლო მისი გამოყვანა ეკლესიიდან. ამის გამო ჩვენ კარდინალის ძალიან კარგად გვესმის, თუ გადავდგამთ ამ ნაბიჯს, რომელიც მან არ გადადგა და შემდეგ, უკან მოხედვისას, გავაშუქებთ იმას, რაც მას სურდა.
 
ნიკოლაუსის სულიერი ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი ცნებაა „მცოდნე უცოდინრობა“. ამაში ის მოიაზრებს შემეცნებას, რომელიც ჩვეულებრივი ცოდნის საპირისპიროდ უფრო მაღალ საფეხურს წარმოგვიდგენს. დაქვემდებარებული გაგებით, ცოდნა არის სულიერ მიერ საგნის წვდომა. ცოდნის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნიშანი არის ის, რომ ნათელს მოჰფენს რაიმეს სულის გარეთ, უყურებს იმას, რაც თვითონ არ არის. სული მოქმედებს ცოდნაში იმ საგნებით, რომლებიც მის გარეთ მოიაზრება. რასაც სული გამოიმუშავებს საგნების შესახებ, არის საგანთა არსი. საგნები არის სული. ადამიანი სულს ჯერ გრძნობად გარსში ხედავს. რაც სულის გარეთ რჩება, არის მხოლოდ ეს გრძნობადი გარსი; საგანთა არსი შეაღწევს სულში. და როდესაც სული ამ საგნებს უყურებს, რაც მისი შემადგენელი ნაწილია, აღარ შეუძლია ცოდნის შესახებ ისაუბროს, რადგან უყურებს არა მის გარეთ მყოფ საგანს. ის უყურებს საგანს, რომელიც მისი ნაწილია. ის საკუთარ თავს უყურებს. მან აღარაფერი იცის. ის მხოლოდ საკუთარ თავს უყურებს. მას საქმე უკვე არა „ცოდნასთან“, არამედ „არცოდნასთან“ აქვს. ის აღარ შეიმეცნებს რაიმეს სულის მეშვეობით. ის „ჭვრეტს, შემეცნების გარეშე“ თავის ცხოვრებას. შემეცნების ეს უმაღლესი საფეხური დაბალ საფეხურებთან მიმართებაში არის „არცოდნა“. მაგრამ ნათელია, რომ საგნების არსი შემეცნების მხოლოდ ამ საფეხურზე არის ხელმისაწვდომი. ნიკოლაუს კუზელი ამგვარად საუბრობს თავისი „მცოდნე უცოდინრობით“ სხვა არაფერზე, თუ არა აღორძინებული ცოდნის შინაგან განცდაზე. ის თავად ყვება, თუ როგორ მივიდა ამ შინაგან განცდამდე. „ბევრჯერ ვეცადე, აზრები ღმერთსა და სამყაროზე, ქრისტესა და ეკლესიაზე ერთ ძირითად იდეაში გამეერთიანებინა, მაგრამ ვერც ერთი მაკმაყოფილებდა, ვიდრე საბერძნეთიდან ზღვით უკან დაბრუნებისას ზემოდან გამონათების მეშვეობით ჩემი სულის მზერა მიმართული არ იქნა აზრისკენ, რომელშიც ღმერთი როგორც ყოველი წინააღმდეგობის ერთიანობა წარმომიდგა.“ მეტად ან ნაკლებად ამ გამონათებაში წვლილი ჰქონდათ იმ წინამორბედებს, რომლებისგანაც ის წავლობდა. მის წარმოდგენათა სახეობაში შევიცნობთ აზრთა ერთგვაროვან განახლებას, რომელსაც ვინმე დიონისეს ნაშრომებში ვხვდებით. უკვე ხსენებულმა სკოტუს ერიგენამ ეს ნაშრომები ლათინურად თარგმნა. ის ავტორს მოიხსენიებს „დიდ და ღვთაებრივ განმცხადებლად“. ეს ნაშრომები პირველად მეექვსე საუკუნის დასაწყისში მოიხსენიება. ისინი მიაწერეს მოციქულთა ისტორიიდან ცნობილ დიონისე არეოპაგელს, რომელიც პავლეს მიერ იქნა ქრისტიანობაზე მოქცეული. სინამდვილეში როდის შეიქმნა ეს ნაწერები, ამას არ შევეხებით. მისმა შინაარსმა ძლიერი ზემოქმედება მოახდინა ნიკოლაუსზე, როგორც ეს იოჰანეს სკოტუს ერიგენას შემთხვევაში მოხდა, და რომელსაც გავლენა უნდა მოეხდინა ეკჰარტისა და მისი თანამოაზრეების ხედვაზე. „მცოდნე არცოდნა“ გარკვეული სახით არის მოცემული ამ ნაწერებში. უნდა აღვნიშნოთ მხოლოდ ძირითადი მომენტები ნაშრომის ავტორის წარმოდგენათა სახეობისა. ადამიანი პირველ რიგში შეიმეცნებს გრძნობადი სამყაროს საგნებს. ის იქმნის აზრებს მათ ყოფასა და ქმედებაზე. ყოველი საგნის პირველმიზეზი უფრო მაღლა უნდა იდგეს, ვიდრე თავად ეს საგნები. ადამიანი ამ პირველმიზეზს იგივე ცნებებითა და იდეებით ვერ შეიმეცნებს, როგორც ის ამას საგნების შემთხვევაში აკეთებს. თუ ის პირველმიზეზის (ღმერთის) შესახებ იგივე თვისებებს ასახელებს, რომელიც უფრო დაბლა მყოფ საგნებში გაიცნო, ასეთი თვისებები მხოლოდ დამხმარე საშუალებები იქნება სუსტი სულისათვის, რომელიც პირველმიზეზს საკუთარ არსებამდე დაიყვანს, რათა შეძლოს მისი წარმოდგენა. სინამდვილეში არც ერთი თვისება, რომელიც დაბლა მყოფ საგნებს აქვთ, არ შეიძლება მივაწეროთ ღმერთს. ჩვენ იმის თქმაც არ შეგვიძლია, რომ ღმერთი არის. რადგან „ყოფნაც“ არის წარმოდგენა, რომელიც ადამიანმა დაბლა მყოფ საგნებზე შეიქმნა. ღმერთი კი „ყოფნასა“ და  „არყოფნაზე“ მაღლა დგას. ღმერთი, რომელსაც ჩვენ თვისებებს მივაწერთ, არ არის ნამდვილი. ჩვენ ჭეშმარიტ ღმერთამდე მივდივართ, როდესაც ღმერთზე ამ თვისებებით მოვიაზრებთ „ზე-ღმერთს“. ასეთი „ზე-ღმერთის“ შესახებ ჩვეულებრივი გაგებით არაფერი შეიძლება ვიცოდეთ. მასთან მისასვლელად, „ცოდნა“ უნდა იქცეს „არცოდნად“. ამ შეხედულებას საფუძვლად უდევს, როგორც ვხედავთ,  ის ცნობიერება, რომ ადამიანს თავად შეუძლია, წმინდა ბუნებრივი გზით, იმისგან, რაც მას მეცნიერებებმა მისცა, განავითაროს უმაღლესი შემეცნება, რომელიც არ არის მხოლოდ ცოდნა. სქოლასტიკური ხედვა ცოდნას უძლურად აცხადებდა ასეთი განვითარებისათვის და სადაც უნდა შეწყვეტილიყო ცოდნა, იქ მოუხმობდა გარედან მოსულ გამოცხადებაზე დაფუძნებულ რწმენას, როგორც ცოდნის დამხმარეს. ნიკოლაუს კუზელი იყო იმ გზაზე, რომელმაც ცოდნიდან უნდა განავითაროს ის, რაც, სქოლასტიკოსთა განმარტებით, შემეცნებისთვის მიუწვდომელი იყო. ნიკოლაუს კუზელის თვალსაზრისით არ შეიძლება იმის თქმა, რომ არსებობს მხოლოდ ერთი სახეობა შემეცნებისა. შემეცნება არის პირველი სახის, რომელიც გვაწვდის ცოდნას გარშემო არსებული საგნების შესახებ, და მეორე სახის, რომელიც გვიხსნის თავად საგანს, რომელიც შეიმეცნება. პირველი შემეცნება ბატონობს მეცნიერებებში, რომელსაც ჩვენ გრძნობადი სამყაროს საგანთა და ქმედებათა შესახებ ვქმნით; ხოლო მეორე ჩვენშია, როდესაც თვით მოპოვებულში ვცხოვრობთ. შემეცნების მეორე სახეობა ვითარდება პირველიდან. მაგრამ სამყარო, რომელსაც შემეცნების ეს ორი სახეობა ეხება, ერთი და იგივეა; და ადამიანი, რომელიც ორივე მათგანს იყენებს, ერთი და იგივეა. ისმის კითხვა, როგორ ხდება, რომ ერთი და იგივე ადამიანი ერთსა და იმავე სამყაროზე შემეცნების ორგვარ ხერხს ავითარებს? - მიმართულება, რომლითაც შეგვიძლია ამ კითხვაზე პასუხი გავცეთ, ტაულერთან აიხსნება. ნიკოლაუს კუზელთან ეს პასუხი უფრო განსაზღვრულ ფორმებს იძენს. ადამიანი თავდაპირველად განცალკევებული (ინდივიდუალური) არსებაა სხვა განცალკევებულ არსებებს შორის. იმ ზემოქმედებისათვის, რომელიც არსებობს სხვა არსებებს შორის, მას ჯერ მხოლოდ დაბალ საფეხურზე მყოფი შემეცნება აქვს. თავისი შეგრძნებებით ის იღებს შთაბეჭდილებებს სხვა არსებებისაგან და გადაამუშავებს ამ შთაბეჭდილებებს თავისი სულიერი ძალებით. ის მოაცილებს სულიერ მზერას გარეთ არსებულ საგნებს და საკუთარ თავში ჩაიხედავს, თავის მოღვაწეობაში. აქედან მოდის მასთან თვითშემეცნება. სანამ ის თვითშემეცნების ამ საფეხურზე რჩება, ჯერ კიდევ არ ხედავს საკუთარ თავს, ამ სიტყვების ჭეშმარიტი მნიშვნელობით. მას შეიძლება ჯერ კიდევ სჯეროდეს, რომ მასში მოქმედებს რომელიღაც დაფარული არსი, რომლის გამოხატულება, ზემოქმედება არის ის, რაც მას თავის მოღვაწეობად წარმოუდგება. შემდეგ დგება წუთი, როდესაც ადამიანისთვის ნათელი ხდება მისი უდავო გამოცდილებით, რომ თავის შინაგან შეგრძნებებში ის განიცდის არა რომელიმე დაფარული ძალის ან არსის გამოვლინებას ან ქმედებას, არამედ თავად ამ არსს მისი კუთვნილი, თავდაპირველი სახით.მას უკვე შეუძლია თქვას: ყველა დანარჩენ საგანს ვპოულობ განსაზღვრული, მზა სახით, და მე, რომელიც მათ გარეთ ვიმყოფები, ვუმატებ მათ იმას, რასაც მათზე სული იტყვის. მაგრამ რასაც ჩემში საგნების შესახებ ვქმნი, ამაში თავად მე ვცხოვრობ, ეს მე ვარ; ეს ჩემი საკუთარი არსებაა. მაგრამ რა მეტყველებს ჩემი სულის საფუძველზე? მეტყველებს ცოდნა, რომელიც მე სამყაროს საგნების შესახებ მოვიპოვე. მაგრამ ამ ცოდნაში აღარ მეტყველებს რაიმე ზემოქმედება, ან გამოვლინება; მეტყველებს რაღაც, რაც მთლიანად გვიხსნის თავის შიგნით არსებულ მოცემულობას. ამცოდნაში მეტყველებს სამყარო მთელი თავისი უშუალობით. ეს ცოდნა მე მოპოვებული მაქვს საგნებისა და ჩემი თავის, როგორც ერთ-ერთი საგნის შესახებ. ჩემი საკუთარი არსებიდან ვსაუბრობ მე, და საუბრობენ საგნები. მე აღარ გამოვთქვამ, სინამდვილეში, მხოლოდ ჩემს არსებას. მე გამოვთქვამ საგანთა არსს. ჩემი „მე“ არის ფორმა, ორგანო, რომელშიც საგნები საკუთარ თავს გამოთქვამენ. მე მივაღწიე გამოცდილებას, რომ მე ჩემში ჩემს საკუთარ არსს განვიცდი. და ეს გამოცდილება განივრცობა ჩემთვის სხვა რამეში: რომ ჩემში და ჩემი მეშვეობით კოსმიური არსება საკუთარ თავს გამოთქვამს, ან სხვა სიტყვით რომ ვთქვათ, შეიცნობს. მე აღარ შემიძლია ვიგრძნო თავი საგნად სხვა საგნებს შორის. მე თავს უფრო იმ ფორმად ვგრძნობ, რომელშიც კოსმიური არსება ცოცხლობს. აქედან ბუნებრივად გამომდინარეობს, რომ ერთსა და იმავე ადამიანს შემეცნების ორ სახეობა აქვს. გრძნობადი ფაქტების მიხედვით, ის არის საგანი საგანთა შორის, და სანამ ის ასეთი არის, მოიპოვებს ცოდნას ამ საგნების შესახებ; მაგრამ მას ნებისმიერ დროს შეუძლია უმაღლესი გამოცდილება მიიღოს, რომ ის არის ფორმა, რომელშიც კოსმიური არსება საკუთარ თავს ჭვრეტს. მაშინ ის თვითონ გარდაქმნის საკუთარ თავს, საგანთა შორის მყოფ საგნიდან კოსმიური არსების ფორმაში - და მასთან ერთად საგანთა შესახებ ცოდნა გარდაიქმნება საგანთა არსის გამოთქმად. მაგრამ ეს გარდასახვა ფაქტობრივად შეიძლება მხოლოდ ადამიანის მეშვეობით მოხდეს. ის, რაც უმაღლეს შემეცნებაში მოგვეცემა, ვერ დადგება, სანამ თვით ეს უმაღლესი შემეცნება არ იქნება. მხოლოდ ამ უმაღლესი შემეცნების ქმნაში ხდება ადამიანი არსებითი. და მხოლოდ ადამიანის უმაღლესი შემეცნების მეშვეობით აძლევენ საგნები თავის არსს ნამდვილ ყოფიერებას. როდესაც ადამიანი თავისი უმაღლესი შემეცნების მეშვეობით არაფერს უმატებს გრძნობად საგნებს, არამედ მხოლოდ გამოთქვამს იმას, რაც ამ საგნებში და მის გარეთ უკვე არის, ამას სხვა არაფერი ეწოდება, თუ არა უმაღლეს შემეცნებაზე უარის თქმა. იმ ფაქტიდან გამომდინარე, რომ ადამიანი, თავისი გრძნობადი ცხოვრების მიხედვით არის საგანი საგანთა შორის, და უმაღლეს შემეცნებას მხოლოდ მაშინ აღწევს, როდესაც გრძნობადი საგნიდან თავს გარდაქმნის უმაღლეს არსებამდე, ვასკვნით, რომ მას არ შეუძლია შემეცნების ერთი სახეობა მეორეთი ჩაანაცვლოს. მისი სულიერი ცხოვრება უფრო შედგება უწყვეტ მიმოქცევაში შემეცნების ამ ორ პოლუსს შორის, ცოდნასა და ჭვრეტას შორის. როდესაც წყვეტს ჭვრეტას, უარს ამბობს საგნების არსზე. თუ მოშორდება გრძნობად შემეცნებას, მოიშორებს საგნებს, რომელთა არსის შემეცნებაც მას სურს. არსებობს ერთი და იგივე საგნები, რომლებიც დაბალ საფეხურზე მყოფ შემეცნებას და უმაღლეს ჭვრეტას ეცხადებიან. პირველ შემთხვევაში მხოლოდ თავიანთი გარეგნული გამოვლინებით, ხოლო მეორე შემთხვევაში თავიანთი შინაგანი არსით. ამრიგად, თავად საგნებისგან არ არის დამოკიდებული, განსაზღვრულ საფეხურზე გამოვლინდებიან თუ არა მხოლოდ გარეგნულად. ეს იმაზეა დამოკიდებული, რომ ადამიანი უნდა შეიცვალოს და ავიდეს იმ საფეხურზე, რომელზეც საგნები აღარ წარმოჩინდებიან გარეგნულად.
 
მხოლოდ ამ დაკვირვებების დახმარებით შეგვიძლია სწორად გავიგოთ ის შეხედულებები, რომელიც ბუნებისმეტყველებამ მეცხრამეტე საუკუნეში ჩამოაყალიბა. ამ შეხედულებების წარმომადგენელნი ამბობენ: ჩვენ გვესმის, ვხედავთ და ვეხებით საგნებს ნივთიერი სამყაროსი შეგრძნებებით. მაგალითად, თვალი გვაწვდის სინათლეს, ფერს. ჩვენ ვამბობთ, რომ სხეული გამოსცემს წითელ ფერს, როდესაც ჩვენი თვალის მეშვეობით „წითელს“ აღვიქვამთ. მაგრამ თვალს ასეთი შეგრძნება სხვა შემთხვევაშიც მოაქვს. როდესაც მას დავარტყამთ ან დავაწვებით, ან როდესაც თავში ელექტრულ მუხტს გავატარებთ, თვალი სინათლეს აღიქვამს. ამრიგად, სხეული შეიძლება რომელიმე ფერში აღვიქვათ ისე, რომ ამ ფერთან არავითარი კავშირი არ არსებობდეს. რაც უნდა ხდებოდეს გარეთ, სივრცეში, როდესაც მოქმედებას შეუძლია თვალზე შთაბეჭდილება მოახდინოს, ჩემში ჩნდება სინათლის შეგრძნება. რასაც შევიგრძნობთ, ჩვენში წარმოიშობა, რადგან ჩვენ ამგვარად მოწყობილი ორგანოები გვაქვს. რაც გარეთ, სივრცეში ხდება, რჩება ჩვენს გარეთ. ჩვენ ვიცნობთ მხოლოდ ზემოქმედებას, რომელიც გარეთ არსებულ პროცესებს შემოაქვთ ჩვენში. ჰელმან ჰელმჰოლცმა (1821-1894) ამ აზრს ნათლად ჩამოყალიბებული გამოხატულება მოუძებნა: „ჩვენი შეგრძნებები არის სწორედ ზემოქმედებანი, რომლებიც გარეთ არსებული მიზეზებით შემოდიან ჩვენს ორგანოებში, და ის, თუ როგორ გამოიხატება ეს ზემოქმედება, ბუნებრივია, არსებითად დამოკიდებულია იმ აპარატის მოწყობაზე, რომელზეც ხდება ზემოქმედება. ჩვენი შეგრძნების ხარისხს, რომელიც გვაცნობებს გარეგანი ზემოქმედების თავისებურების შესახებ, რომლითაც ის აღძრულია, შეიძლება ჩავთვალოთ მის ნიშნად, მაგრამ არა ანარეკლად, რადგან ხატებას მოეთხოვება ერთგვარი მსგავსება არეკლილი საგნისა, ქანდაკებას ფორმით მსგავსება, ნახატს მსგავსება პერსპექტიულ პროექციათა მხედველობის არეში, ნახატს - ასევე მსგავსება ფერებში. მაგრამ ნიშანს არ სჭირდება რაიმე სახის მსგავსება იმასთან, რასაც ის აღნიშნავს.ორივეს შორის ურთიერთობა იზღუდება იმით, რომ ერთი და იგივე ობიექტი, ერთსა და იმავე გარემოებებში ზემოქმედებისას, ერთსა და იმავე ნიშანს აჩვენებს, აქედან გამომდინარე, შეუსაბამო ნიშნები მუდამ შეუსაბამო ზემოქმედებას მიესადაგებიან... როდესაც კენკროვანი ხილი მწიფობისას წითელ პიგმენტებსა და შაქარს გამოხატავენ, ჩვენს შეგრძნებაში ასეთი კენკროვანი მუდამ წითელ ფერსა და სიტკბოსთან ასოცირდება.“ (შდრ. ჰელმჰოლცი, „ფაქტები აღქმაში“, გვ.12) წარმოდგენის ეს სახეობა მე ამომწურავად დავახასიათე ჩემს „თავისუფლების ფილოსოფიაში“ და „ფილოსოფიის გამოცანებში“. საჭიროა ნაბიჯ-ნაბიჯ გავლა აზრთა გზისა, რომელიც აითვისებს ამ ხედვას. გარეთ, სივრცეში მოიაზრება პროცესი. ის მოქმედებს ჩემს გრძნობათა ორგანოებზე; ჩემს ნერვულ სისტემას მიაქვს შთაბეჭდილება ჩემს ტვინში. იქ კვლავ მიდის პროცესი. და მე ვგრძნობ „წითელს“. იტყვიან: „წითლის“ შეგრძნება გარეთ კი არა ჩემშია. ყველა ჩვენი შეგრძნება არის ნიშანი გარეთ მიმდინარე მოქმედებისა, რომლის ნამდვილი ხარისხის შესახებ ჩვენ არაფერი ვიცით. ჩვენ ვცხოვრობთ და ვმოქმედებთ ჩვენს შეგრძნებებში, და არაფერი ვიცით მათი წარმომავლობის შესახებ. ამ აზრის მიხედვით შეგვიძლია ვთქვათ: რომ არ გაგვაჩნდეს თვალი, არ იქნებოდა ფერი; ვერაფერს გარდაქმნიდა ჩვენთვის უცნობი გარეპროცესი „წითლის“ შეგრძნებაში. აზრთა ამ წყობას ბევრი რამ აქვს მომხიბვლელი. მაგრამ ის ეფუძნება სრულ არცოდნას იმ ფაქტებისა, რომლის შესახებაც ვფიქრობთ. (არ იქნებოდა საჭირო ამაზე საუბარი, თანამედროვეობის მრავალი ბუნებისმეტყველი და ფილოსოფოსი რომ არ იყოს ამ აზრით უკიდურესად დაბრმავებელი. მაგრამ დღევანდელ დღეს ეს აზრი მრავალი მიმართულებით დამღუპველად მოქმედებს.) რადგან ადამიანი საგანია საგანთა შორის, საგნები, ბუნებრივია, მასზე შთაბეჭდილებას უნდა ახდენდნენ, როდესაც ადამიანს მათ შესახებ რაიმეს შეტყობა სურს. ადამიანის გარეთ მიმდინარე პროცესმა უნდა აღძრას პროცესი თვით ადამიანში, როდესაც მზერას „წითლის“ გამოვლინება წარმოუდგება. საკითხავია მხოლოდ, რა არის გარეთ, და რა არის შიგნით? გარეთ არის სივრცესა და დროში მიმდინარე პროცესი. შიგნით კი, ეჭვგარეშე, მსგავსი პროცესია. მსგავსი ხდება თვალში და გრძელდება ტვინში, როდესაც მე „წითელს“ აღვიქვამ. „შიგნით“ მიმდინარე პროცესის აღქმა მე არ შემიძლია, ისევე როგორც უშუალოდ ვერ აღვიქვამ „გარეთ“ მოძრავ ტალღებს, რომელსაც ფიზიკოსები „წითელი“ ფერის შესაბამისად თვლიან. მაგრამ მხოლოდ ამგვარად შემიძლია „გარეგანისა“ და „შინაგანის“ შესახებ ვისაუბრო. მხოლოდ გრძნობადი შემეცნების საფეხურზე მოქმედებს „გარეგანისა“ და „შინაგანის“ წინააღმდეგობა. ამ შემეცნებას მივყავარ იქამდე, რომ „გარეგანში“ მოვიაზრო სივრცესა და დროში მიმდინარე პროცესი, მაშინაც კი, როდესაც ამას უშუალოდ ვერ აღვიქვამ. და იგივე შემეცნებას მივყავარ იმის დაშვებამდე, რომ ჩემში იგივე პროცესია, თუმცა ვერც მას ვერ აღვიქვამ უშუალოდ. მაგრამ ყოველდღიურ ცხოვრებაშიც ვუშვებ სივრცესა და დროში მიმდინარე პროცესებს, რომლებსაც უშუალოდ ვერ აღვიქვამ. მაგალითად, მე ვუსმენ ჩემს გვერდით ოთახში ფორტეპიანოზე მუსიკის შესრულებას, ამგვარად მე ვუშვებ, რომ სივრცეში არსებული ადამიანური არსება ფორტეპიანოსთან ზის და უკრავს. და სხვა არაფერია ჩემი წარმოდგენა, როდესაც მე ჩემშიდა ჩემს გარეთ არსებულ პროცესებზე ვსაუბრობ. მე წინასწარ ვასკვნი, რომ ამ პროცესებს ანალოგიური თვისებები აქვთ, როგორც იმ პროცესებს, რომლებიც ჩემი შეგრძნებებისთვის აღქმადია, იმ სხვაობით, რომ ისინი ზოგჯერ, გარკვეული მიზეზების გამო, ჩემი ყურადღების მიღმა რჩებიან. მე რომ უკუვაგდო ამ პროცესების ყველა თვისება, რომელიც ჩემს წინაშე სივრცესა და დროში ჩნდება, სინამდვილეში წარმოვიდგენდი ისეთ შემთხვევას, როგორიც არის დანა ტარის გარეშე, რომელსაც პირი აკლია. მე შემიძლია ვთქვა მხოლოდ, რომ „გარეთ“ ხდება მოვლენები სივრცესა და დროში; ისინი ზემოქმედებენ „შიგნით“ პროცესებს სივრცესა და დროში. ორივე საჭიროა, როდესაც ჩემს მზერას „წითელი“ უნდა წარმოუდგეს. ამ წითელს, რამდენადაც არ არის სივრცესა და დროში, ამაოდ დავუწყებდი ძებნას, სულ ერთია - მას „გარეთ“ მოვიძიებდი თუ „შიგნით“. ბუნებისმეტყველნი და ფილოსოფოსები, რომლებსაც „გარეთ“ პოვნა არ შეუძლიათ, არც „შიგნით“ მოიძიებენ მას. ის „შიგნით“ არ არის იმ გაგებით, რომლითაც არ მოიპოვება „გარეთ“. რათა ჩავთვალოთ შინაგან შეგრძნებათა სამყაროდ იმის სრული შინაარსი, რასაც გვთავაზობს გრძნობადი სამყარო, და მასში რაიმე „გარეგნული“ ვიპოვოთ, არის შეუძლებელი წარმოდგენა. ჩვენ ასევე არ უნდა ვთქვათ, რომ „წითელი“, „ტკბილი“, „ცხელი“ და სხვანი ნიშნებია, რომლებიც, როგორც ასეთები, მხოლოდ ჩვენში აღიძვრება, ხოლო „გარეთ“ სხვა რამ შეესაბამება. რადგან რაც ნამდვილად ჩვენშია,როგორც გარეგანი პროცესის მიერ აღძრული, სხვა რამ არის ვიდრე ის, რაც ჩვენს შინაგან შეგრძნებებში ამოიზრდება. თუ დავარაქმევთ ნიშნებს იმას, რაც ჩვენში არის, შეგვიძლია ვთქვათ: ეს ნიშნები გამოდიან ჩვენს ორგანიზმში, რათა მოგვცეს აღქმა, რომელიც, როგორც ასეთი, თავისი უშუალობით, არც შიგნით და არც გარეთ არ არის, არამედ საერთო სამყაროს ეკუთვნიან, რომლის მხოლოდ ნაწილი არის ჩემი „გარეგანი“ და „შინაგანი“ სამყაროები. რათა მივაღწიო ამ საერთო სამყარომდე, უნდა ავმაღლდე შემეცნების უმაღლეს საფეხურზე, რომლისთვისაც აღარ არსებობს „შინაგანი“ და „გარეგანი“. (ძალიან კარგად ვიცი, რომ ხალხი, რომელიც სახარებას ეყრდნობა და ამტკიცებენ, რომ „მთელი ჩვენი გამოცდილების სამყარო“ უცნობი წარმომავლობის შეგრძნებებისაგან წარმოიშობა, ქედმაღლურად შეხედავენ ამ აზრებს ისევე, როგორც დოქტორი ერიხ ადიკესი თავის ნაშრომში „კანტი ჰეკელის წინააღმდეგ“ ქედმაღლურად აღნიშნავს: „ახლაც, ჰეკელი და მისი მსგავსი ათასობით ადამიანი თამამად ფილოსოფოსობს ისე, რომ არ ადარდებს შემეცნების თეორია და კრიტიკული ჩაღრმავება საკუთარ თავში.“ ასეთმა ბატონებმა საერთოდ არ იციან, რამდენად იაფფასიანია მათი შემეცნების თეორიები. ისინი ფიქრობენ, რომ კრიტიკული თვითშემეცნების ნაკლებობა მხოლოდ სხვებშია. დაე მათთან დარჩეს მათი „სიბრძნე“.)
 
ნიკოლაუს კუზელს სწორედ აქ მოყვანილი ხედვის შესაბამისი აზრები აქვს. მის მიერ გარკვევით გაკეთებული სხვაობა უმდაბლესი და უმაღლესი შემეცნებისა საშუალებას აძლევს, ერთის მხრივ, რომ სრულად დარწმუნდეს ფაქტში, რომლის მიხედვით ადამიანს, როგორც გრძნობად არსებას, საკუთარ თავში შეუძლია ჰქონდეს მხოლოდ ისეთი პროცესები, რომლებიც მათი შესაბამისი გარეგნული პროცესების მსგავსი არ იქნებიან.მეორე მხრივ, ეს იცავს მას, რათა არ მოხდეს შინაგანი პროცესების აღრევა იმ ფაქტებთან, რომლებიც ჩვენი აღქმის სფეროშია, და რომლებიც, თავიანთი უშუალობით, არც გარეთ და არც შიგნით არიან, არამედ ამ წინააღმდეგობაზე მაღლა დგანან. - რათა უკანმოუხედავად გაჰყოლოდა ამ გზას, რომლისკენაც მიუთითებდნენ მისი აზრები, ნიკოლაუსს „უშლიდა მისი მღვდლის სამოსი“. ამრიგად ჩვენ ვხედავთ, როგორ მშვენივრად გადადის, იწყებს სვლას „ცოდნიდან“ „არცოდნისკენ“. მაგრამ აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ „არცოდნის“ ველზე ის არაფერს აჩვენებს გარდა საღვთისმეტყველო სწავლებისა, რომელსაც სქოლასტიკოსებიც გვთავაზობენ. თუმცა ამ საღვთისმეტყველო სწავლებას სულიერებით სავსე ფორმაში ავითარებს. განგების, ქრისტეს, სამყაროს შექმნის, ადამიანის ხსნის, ზნეობრივი ცხოვრების შესახებ გადმოსცემს სწავლებას, რომელიც შენარჩუნებულია დოგმატური ქრისტიანობის ფარგლებში. თავისი სულიერებიდან გამომდინარე, მას შეეძლო ეთქვა: მე ვენდობი ადამიანურ ბუნებას, რომ მას შემდეგ, რაც ის საგანთა შესახებ ცოდნას ყოველმხრივ ჩაუღრმავდება, ამ „ცოდნას“ შემდეგ „არცოდნაში“ გარდაქმნის, რათა უმაღლესმა შემეცნებამ მას კმაყოფილება მოგვაროს. მაშინ ის მიიღებდა არა გადმოცემულ იდეებს სამშვინველის, უკვდავების, ხსნის, ღმერთის, შესაქმის, სამების ერთობის და სხვათა შესახებ, როგორც ეს გააკეთა, არამედ იმ იდეებს, რომლებიც თავად მოიპოვა. - ნიკოლაუსი კი პიროვნულად იმდენად იყო გამსჭვალული ქრისტიანული წარმოდგენებით და შეეძლო დაეჯერებინა, რომ საკუთარ თავში „არცოდნას“ აღვიძებდა, როდესაც ის აცხადებდა მხოლოდ გადმოცემულ შეხედულებებს, რომლითაც ის აღიზარდა. - მაგრამ ის ასევე იდგა ადამიანის სულიერი ცხოვრების საბედისწერო უფსკრულის პირას. ის მეცნიერი იყო. მეცნიერება აშორებს ადამიანს უბრალო თანხმობისაგან, რომლის მეშვეობით ის სამყაროსთან ერთობაშია, სანამ გულუბრყვილოდ ცხოვრობს. ასეთი ცხოვრების წესით ადამიანი ბუნდოვნად გრძნობს თავის კავშირს მთელს სამყაროსთან. ის ისეთივე არსებაა როგორც სხვები, ბუნების ზემოქმედებით დანაწევრებული. ცოდნის მეშვეობით ის მთლიანდ გამოეყოფა. ის საკუთარ თავში სულიერ სამყაროს ქმნის. ამით ის მარტო დგას ბუნების პირისპირ. ის გახდა მდიდარი. მაგრამ სიმდიდრე არის ტვირთი, რომელსაც ის წვალებით ატარებს. რადგან ეს სიმდიდრე მხოლოდ მას აწევს. მას საკუთარი ძალით უნდა იპოვოს უკან დასაბრუნებელი გზა ბუნებისაკენ. მან უნდა შეიცნოს, რომ თავისი სიმდიდრე თვითონ უნდა შეუერთოს სამყაროს მომქედებათა ნაკადს, როგორც უწინ ბუნებამ მიმართა მასში ჩვენი სიღატაკე. აქ ადამიანს უსაფრდება ყველა ბოროტი დემონი. მისი ძალა ადვილად შეიძლება გამოილიოს. იმის მაგივრად რომ თავად აღასრულოს ეს შეერთება, ასეთი დასუსტების დროს თავშესაფრის ძებნას დაიწყებს გარედან მოსულ გამოცხადებაში, რომელიც მას კვლავ იხსნის მარტოობისაგან და ცოდნას, რომელსაც ის ტვირთად თვლის, დააბრუნებს მას ყოფიერების თავდაპირველ წიაღში, ღვთაებაში. ის, ნიკოლაუს კუზელის მსგავსად, დაიჯერებს, რომ საკუთარ გზას ადგას და სინამდვილეში აღმოაჩენს მხოლოდ იმას, რაც მისმა სულიერმა განვითარებამ აჩვენა. არსებობს სამი გზა - არსებითად -, რომელიც შეიძლება ადამიანმა გაიაროს, რათა მივიდეს იქ, სადაც ნიკოლაუსი მივიდა: პირველი არის პოზიტიური რწმენა, რომელიც ჩვენში გარედან შემოდის; მეორე - სასოწარკვეთილება. ადამიანი მარტო დგას თავისი ტვირთით და გრძნობს თუ როგორ ირყევა მთელი ყოფიერება მასთან ერთად; მესამე - ადამიანის მიერ უღრმესი, საკუთარი ძალების განვითარება. სამყაროსადმი ნდობა უნდა გახდეს პირველი მეგზური ამ მესამე გზაზე, და სიმამაცე - მეორე, რათა მიჰყვე ამ ნდობას, სადაც არ უნდა წაგიყვანოს მან.