ჯორდანო ბრუნო და ანგელუს სილეზიუსი
ჯორდანო ბრუნო და ანგელუს სილეზიუსი
მეთექვსმეტე საუკუნის პირველ ათწლეულში პრუსიაში, ჰაილსბერგის ციხე-სიმაგრეში ნიკოლაუს კოპერნიკუსის (1473-1543) საბუნებისმეტყველო გენია იგონებს აზრთა წყობას, რომელიც მომდევნო საუკუნეების ადამიანებს აიძულებს გადახედონ თავიანთ წარმოდგენებს ვარსკვლავების სამყაროს შესახებ, როგორიც ჰქონდათ მათ წინაპრებს ანტიკურ დროსა და შუა საუკუნეებში. მათთვის დედამიწა იყო კოსმოსის შუაგულში მოთავსებული საცხოვრებელი. ციური სხეულები კი იყვნენ ბუნების სრულყოფილი ქმნილებანი, რომლებიც წრეზე მოძრაობდნენ, რადგან წრე არის ხატება სრულყოფილებისა. - იმაში,რასაც ვარსკვლავები ადამიანურ გრძნობებს უჩვენებდნენ,განჭვრეტილი იყო უშუალოდ რაღაც მშვინვიერი, სულიერი.დედამიწაზე საგნები და პროცესები სხვა ენაზე ესაუბრებოდნენ ადამიანებს,ხოლო სხვა ენაზე- მანათობელი ვარსკვლავები, რომლებიც მთვარის მიღმა,წმინდა ეთერში მოჩანდნენ, როგორც სივრცის შემავსებელი სულიერი არსებები. ნიკოლაუს კუზელმა სხვა აზრები ჩამოაყალიბა. კოპერნიკის მეშვეობით ადამიანებისთვის დედამიწა გახდა სხვა ციური სხეულები სმოძმე, ციური სხეული,რომელიც ისევე მოძრაობს, როგორც სხვები.ყველა სხვაობა, რომელზეც ის ადამიანებისთვის მიუთითებს, მდგომარეობს მხოლოდ იმაში, რომ ის მათი საცხოვრებელია. ადამიანი იძულებული გახდა, აღარ განესხვავებინა პროცესები, რომლებიც დედამიწაზე და კოსმოსის სხვა ადგილებში მოიაზრება. მისი გრძნობადი სამყარო განივრცო ყველაზე შორს მყოფ სივრცეებში. ის,რაც მისი მხედველობის არეში შემოვიდოდა ეთერიდან,უნდა აღექვა ისეთივე გრძნობად სამყაროდ, როგორც საგნები დედამიწაზე. მას აღარ შეეძლო ეთერში ეძებნა სული გრძნობადი სახით. ამ განვრცობილი გრძობადი სამყაროსთვის ანგარიში უნდა გაეწია იმას, ვინც უმაღლესი შემეცნებისკენ ისწრაფვოდა. ადრეულ საუკუნეებში ადამიანის მოაზროვნე სული იდგა სხვა ფაქტობრივი სამყაროს წინაშე. ახლა კი მისთვის სხვა ამოცანა დადგა. მხოლოდ დედამიწის საგნებს აღარ შეეძლოთ ადამიანის შინაგანი სამყაროდან მთელი თავისი არსის გამოთქმა.ამ შინაგანს უნდა მოეცვა გრძნობადი სამყაროს სული,რომელიც ყველგან ერთნაირად აღავსებს ყოველ სივრცეს.ასეთი ამოცანის წინაშე იდგა მოაზროვე ნოლადან,ფილოთეო ჯორდანო ბრუნო(1548-1600). გრძნობებმა კოსმიური სივრცე დაიპყრეს. სული აღარ შეიძლება მოიპოვებოდეს სივრცეში. ადამიანს გარედან მიეცა მითითება, რათა ეძებნა სული იქ,სადაც ეძებდნენ ღრმა შინაგანი განცდიდან გამომდინარე დიადი მოაზროვნეები, რომელთა წყებამ ზემოთ მოყვანილ თავებში ჩაგვიარა. ეს მოაზროვნეები საკუთარი თავიდან ქმნიდნენ მსოფლმხედველობას, რომლისკენ სვლაც აიძულა ადამიანები წინ წასულმა ბუნებისმეტყველებამ. იდეათა მზე,რომელმაც მოგვიანებით ბუნების ახალი ხედვა უნდა გაანათოს,მათ თან ჯერ კიდევ ჰორიზონტს მიღმაა. მაგრამ მისი ნათელი გამოსჭვივის უკვე როგორც დილის რიჟრაჟი იმ დროში, როდესაც ადამიანის აზრები ბუნების შესახებ ღამის ბნელში ძევს. - მეთექვსმეტე საუკუნემ ბუნებისმეტყველებისთვის გაიღო გრძნობადი სამყაროს ზეციური სივრცე, რომელსაც ის სამართლიანად ეკუთვნის. მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულამდე ეს მეცნიერება იმდენად შორს წავიდა, რომ მცენარეული,ცხოველური და ადამიანური სიცოცხლის გამოვლინებებში გრძნობად სამყაროს მისცა ის, რაც მას ეკუთვნოდა.არც მაღლა ეთერში, და არც ცოცხალი არსის განვითარებაში აღარ მოძებნის ეს ბუნებისმეტყველება რაიმეს სხვას გარდა ფაქტობრივ-გრძნობადი პროცესებისა. როგორც მეთექვსმეტე საუკუნის მოაზროვნე იტყოდა: დედამიწა არის ვარსკვლავი ვარსკვლავთა შორის, რომელიც იგივე კანონებს ექვემდებარება, როგორც სხვა ვარსკვლავები- ასევე იტყოდა იგივეს მეცხრამეტე საუკუნის მოაზროვნე: „როგორიც არ უნდა იყოს ადამიანის წარმომავლობა და მომავალი, ანთროპოლოგიისთვის ის არის ძუძუმწოვარი, ოღონდ მისი მოწყობა, მოთხოვნილებები და სნეულებები უფრო რთულია, ხოლო მისი ტვინი თავისი გასაოცარი შესაძლებლობებით განვითარების უმაღლეს საფეხურს აღწევს.“(პაულ ტოპინარდი:„ანთროპოლოგია“, ლაიპციგი, 1888წ. გვ.528) ბუნებისმეტყველების მეშვეობით მიღწეული ასეთი მოსაზრების გამო უკვე შეუძლებელია სულიერისა და გრძნობადის აღრევა, როდესაც ადამიანს საკუთარი თავი სწორად ესმის. განვითარებული ბუნებისმეტყველება ამას შეუძლებლად აქცევს, რომ ბუნებაში მატერიის მსგავსი სული ვეძებოთ, როგორც ჯანსაღი აზროვნება შეუძლებელს ხდის იმას, რომ საათის ისრების მოძრაობის საფუძველი ვეძებოთ არა მექანიკის კანონებში(არაორგანულიბუნებისსული), არამედ რომელიმე განსაკუთრებულ დემონში, რომელიც ისრების მოძრაობაზე მოქმედებს. ერნსტ ჰეკელს სამართლიანად უნდა უარეყო უხეში წარმოდგენა მატერიალურად გაგებული ღმერთის შესახებ.„რელიგიის უმაღლეს და აბსტრაქტულ ფორმებში ეს სხეულბრივი გამოვლინება უკუგდებულია და ღმერთი განდიდებულია, როგორც „წმინდა სული“სხეულის გარეშე. „ღმერთი არის სული, და ვინც მას ადიდებს,სულსა და ჭეშმარიტებაშ იუნდა ადიდოს.“მიუხედავად ამისა მშვინვიერი მოღვაწეობა ამ წმინდა სულისა რჩება იგივე,რაც აქვს ანთროპომორფულ პიროვნულ ღმერთს. სინამდვილეში ეს არამატერიალური სულიც არ არის უსხეულო, არამედ მიიჩნევა უხილავად, აირის ფორმისა.ამგვარად ჩვენ მივდივართ ღმერთის წარმოდგენის პარადოქსამდე,როგორცაირადი მდგომარეობის ხერხემლიან ცხოველამდე.“ (ჰეკელი,„სამყაროსგამოცანები“. გვ.333) სინამდვილეში სულიერის გრძნობადი-ფაქტობრივი ყოფიერება შეიძლება მიღებული იყოს მხოლოდ მაშინ, როდესაც გრძნობადი გამოცდილება გვიცხადებს სულიერს. და შეიძლება სულიერი ვივარაუდოთ მხოლოდ მაშინ, როდესაც ის ამგვარად აღიქმება. შესანიშნავი მოაზროვნეს,ბ.კარნერს შეეძლო (ნაშრომში„შეგრძნებადაცნობიერება,გვ.15) ეთქვა:„ფრაზა:არ არსებობს სული მატერიის გარეშე, მაგრამ არც მატერია არსებობს სულის გარეშე, - უფლებას მოგვცემდა, განგვევრცო ეს საკითხი მცენარეებზე და, უფრო მეტიც,პირველ შემხვედრ კლდეზე, რომელთანაც ამ კორელატიური საკითხის შესახებ ბევრი არაფრის თქმა შეიძლებოდა.“სულიერი პროცესები როგორც ფაქტები არის შედეგი ერთი ორგანიზმის სხვადასხვა მიმართულებისა. სამყაროს სული არ არის მატერიალური, არამედ მყოფობს სამყაროში მხოლოდ სულიერი სახით. ადამიანის სამშვინველი არის ჯამი პროცესებისა, რომელშიც სული ყველაზე უშუალოდ ცხადდება როგორც ფაქტი. მაგრამ ასეთი სამშვინველის ფორმაში სული მხოლოდ ადამიანშია. და გაუგებარი იქნება სული, ანუ უმძიმესი ცოდვა იქნება სულის წინააღმდეგ ჩადენილი, როდესაც სულს მშვინვიერი ფორმით ეძებენ ადამიანის გარდა სხვაგან, როდესაც სხვა არსებებშიც ისეთივე მშვინვიერ საწყისებს მოიაზრებენ, როგორც ადამიანში. ვინც ამას აკეთებს,მხოლოდ აჩვენებს, რომ საკუთარ თავში სული ვერ განიცადა. მან განიცადა მხოლოდ სულის გარეგნული გამოხატულება, სამშვინველი.მაგრამ ეს იგივეა, რაც ვინმეს ფანქრით მოხაზული წრე ეჩვენება როგორც ნამდვილი მათემატიკურ-იდეალური წრე. ვინც საკუთარ თავში სხვას არაფერს განიცდის, გარდასულის მშვინვიერი ფორმისა, გრძნობს იძულებულად თავს,მოიაზროს მშვინვიერი ფორმები არაადამიანურ საგნებშიც,რითაც მას სჭირდება არ დარჩეს უხეშ-გრძნობად მატერიალიზმში. სამყაროს პირველსაწყისად სულის მოაზრების მაგივრად, ის მას თვლის კოსმიურ სამშვინველად, და უშვებს ბუნების საყოველთაო გასულიერებას.
ჯორდანო ბრუნოს, რომელთანაც მივიდა კოპერნიკის ახალი საბუნებისმეტყველო სწავლება, არ შეეძლო სამყაროში სულის(რომელიც ძველი ფორმით განდევნილი იყო) სხვაგვარად გაგება,თუ არა კოსმიური სულისა. როდესაც ბრუნოს ნაწერებს ვუღრმავდებით(განსაკუთრებით მის სიღრმით გამორჩეულწიგნს „მიზეზის,პრინციპისა და ერთის შესახებ“), გვექმნება შთაბეჭდილება,რომ ის საგნებს სამშვინველის მქონედ თვლიდა,თუმცა სხვადასხვა ხარისხით. სინამდვილეში მან სული საკუთარ თავში ვერ განიცადა, ამის გამო თვლის ის საგნებს ადამიანის სამშვინველის მქონედ, რომელშიც მხოლოდ სული ცხადდებოდა მის წინაშე. როდესაც სულის შესახებ საუბრობს, მას ამგვარად წვდება: „უნივერსალური გონება არის უღრმესი, ყველაზე ჭეშმარიტი და ყველაზე თვისობრივი შესაძლებლობა და პოტენციური ნაწილი კოსმიური სამშვინველისა.ის არის იდენტობა, რომელიც ავსებს ყოველივეს, გაანათლებს უნივერსუმს და ბუნებას მიუთითებს, თუ როგორ უნდა წარმოქმნას არსებები, როგორი უნდა იყვნენ ისინი.“სული აქ გადმოცემულია არა როგორც „აირადი ფორმის ხერხემლიანი ცხოველი“, არამედ როგორც არსი, რომელიც ადამიანური სამშვინველის მსგავსია. „როგორი პატარა და უმნიშვნელო არ უნდა იყოს საგანი, მასში მოიპოვება ნაწილი სულიერი სუბსტანციისა, რომელიც,როდესაც ნახავს შესაფერის სუბსტრატს, ილტვის გახდეს მცენარე, ცხოველი,და ხორცს შეისხამს ნებისმიერ სხეულში, რომელიც სამშვინველით განმსჭვალულად ითვლება. რადგან სული არის ყოველ საგანში, და არ არსებობს პატარა ნაწილაკიც კი, რომელიც არ მოიცავს მას,რათა იცოცხლოს მასში.“- რადგან ჯორდანო ბრუნომ საკუთარ თავში სული როგორც სული ვერ განიცადა, შესაბამისად მას შეეძლო სულის ცხოვრება გარეგან მექანიკურ ხერხებთან აერია, რომლის მეშვეობით რაიმუნდუს ლულუსს(1235-1315) სურდა თავის ე.წ. „დიად ხელოვნებაში“სულის საიდუმლოთათვის ჩამოეხადა ფარდა. თანამედროვე ფილოსოფოსი,ფრანც ბრენტანო ამ „დიად ხელოვნებას“აღწერს ასე: „კონცენტრიულ, განცალკევებით მოძრავ რგოლებზე დაწერილი იყო ცნებები, და მათი ტრიალის დროს შედგენილი იყო სხვადასხვა სახის კომბინაციები.“ტრიალის დროს, ცნებათა შემთხვევითი დამთხვევებისას ფორმას იძენდა დასკვნები უმაღლესი ჭეშმარიტების შესახებ.და ჯორდანო ბრუნო, ევროპაში თავისი მრავალფეროვანი მოგზაურობების დროს, სხვადასხვა უმაღლეს სასწავლებლებში გამოდიოდა ამ „დიადი ხელოვნების“მასწავლებლად. მას ჰქონდა გამბედავობა,რათა ციური სხეულები განეხილა როგორც სამყაროები,ჩვენი დედამიწის სრულყოფილი ანალოგიები. მან საბუნებისმეტყველო აზროვნების მზერა დედამიწის მიღმა გააფართოვა.ის აღარ თვლიდა სამყაროს სხეულებს როგორც სხეულებრივ სულებს. მაგრამ მათ ჯერ კიდევ თვლიდა მშვინვიერ სულებად. ნუ ვიქნებით უსამართლონი ადამიანის მიმართ, რომელიც კათოლიკე ეკლესიამ აიძულა სიკვდილით მოენანიებინა თავის ეპოქაზე წინ მდგომი წარმოდგენები. მართალია ბრუნო გრძნობას ჯერ კიდევ მშვინვიერად თვლიდა, მაგრამ მაინც ძალზე ბევრი იყო საჭირო, რათა მთელი ზეციური სივრცე ჩართულიყო იმ მსოფლშეგრძნებაში, რომელიც მანამდე მხოლოდ მიწიერ საგნებს მოიცავდა.
კიდევ ერთი პიროვნება,რომელიც დიდ მშვინვიერ ჰარმონიაში ამობრწყინდა,რასაც ტაულერმა, ვაიგელმა,იაკობ ბიომემ და სხვებმა მოუმზადეს ნიადაგი,გამოჩნდა მეჩვიდმეტე საუკუნეში- იოჰან შეფლერი,ცნობილი როგორც ანგელუს სილეზიუსი (1624-1677). ამ მოაზროვნის იდეები მის წიგნში(„ქერუბიმული მოგზაური. სულიერებით სავსე ლექსები“) გამოჩნდნენ, როგორც სულიერი ცეცხლოვანი წერტილის გარშემო შემოკრებილი და ამაღლებული სინათლის ძალით გაბრწყინებული.და ყოველივე, რასაც ანგელუს სილეზიუსი გამოთქვამს, წარმოჩინდება როგორც მისი პიროვნების უშუალო, თავისთავადი გამოცხადება,თითქოს ეს ადამიანი მოწოდებული იყო, რომ გამხდარიყო ხორცშესხმული სიბრძნის ხატება. უშუალობა,რომლითაც ის განიცდის სიბრძნეს, გამოიხატება იმითაც, რომ მას წარმოგვიდგენს გამონათქვამების სახით, რომლებიც მხატვრული თვალსაზრისითაც გვაოცებენ. ის სულიერი არსების მსგავსად მოქცეულია ყოველგვარ მიწიერ ყოფიერებაზე მაღლა. და რასაც ამბობს, მსგავსია სხვა სამყაროსგან წამოსული მონაბერისა, რომელიც უკვე თავისუფალია ყოველივე უხეშისა და უწმინდურისაგან. მხოლოდ ამგზით,წვალებით თავისუფლდება ადამიანური სიბრძნე.ჭეშმარიტი შემმეცნებლი, ანგელუს სილეზიუსის თვალსაზრისით, არის მხოლოდ ის,ვინც კოსმიურ თვალს აღვიძებს საკუთარ თავში ჭვრეტისთვის.ჭეშმარიტ ნათელში თავის მოღვაწეობას ხედავს მხოლოდ ის, ვინც გრძნობს,რომ ეს მოღვაწეობა მასში კოსმიური ხელის მიერ არის წარმართული: „ღმერთი არის ცეცხლი ჩემში, მე კი ნათება ვარ მასში:განა არ ვართ ერთმანეთთან შერწყმულნი?“–„მე ისეთივე მდიდარი ვარ,როგორც ღმერთი. დამიჯერეთ,არ არის ყველაზე მცირედიც კი, რაც საერთო არ გვქონდეს.“–„ღმერთს საკუთარ თავზე მეტად ვუყვარვარ: და თუ მე ისმიყვარს ჩემსთავზე მეტად, მას ვაძლევ იმდენივეს,რამდენსაც ის მაძლევს მე.“–„ცაში ფრინველები არიან, ქვა- მიწაზე. თევზი წყალში ცხოვრობს,ჩემი სული კი ღვთის ხელში.“- თუ ღმერთისგან ხარ გაჩენილი, ღმერთი ყვავილობს შენში:და მისი ღვთაებრივობა არის შენი მაცოცხლებელი და შენი მშვენება.“– „შეჩერდი,საით გარბიხარ? ზეცა შენშია.თუ ღმერთი იქ არ გეგულება, მას ვერსად იპოვნი.“- მისთვის,ვინც საკუთარ თავს ასე გრძნობს სამყაროში, წყვეტს ყოველგვარ განკერძოებას საკუთარ თავსა და სხვა არსებებს შორის.ის საკუთარ თავს აღარ გრძნობს როგორც განცალკევებული ინდივიდი. პირიქით,ყოველივეს, რაც არის მასში,ის აღიქვამს როგორც სამყაროს ნაწილს, ხოლო საკუთარ არსებას როგორც თავად კოსმოსს. „სამყარო არ გაკავებს.შენ თვითონ ხარ სამყარო, რომელიც შენ დაგატყვევა შენში, შენი მეშვეობით.“–„ადამიანი ვერ იქნება სრულყოფილად ნეტარი, სანამ ერთობა არ შთანთქავს სხვაობას.“- ყოველი საგანი არის ადამიანში: თუ შენში რაიმე არ არის,მაშინ არ იცი, რამდენად მდიდარი ხარ.“- როგორც გრძნობადი არსება,ადამიანი არის საგანი სხვა საგანთა შორის, და მისი შეგრძნების ორგანოებს მასთან, როგორც გრძნობად ინდივიდუალობასთან, მოაქვთ გრძნობადი ცნობები საგანთა შესახებ, რომლებიც არსებობენ მის გარეთ არსებულ სივრცესა და დროში.მაგრამ როდესაც ადამიანში მეტყველებს სული, მაშინ არ არსებობს არც გარეგანი და არც შინაგანი. სულიერი არც აქ არის და არც იქ, არც უკან და არც წინ.კოსმიური სულის ხედვაში სივრცე და დრო ქრება.სანამ ადამიანი იყურება როგორც ინდივიდი, ის იმყოფება აქ,ხოლო საგანი- იქ.და სანამ ის როგორც ინდივიდი იყურება, ის არის წინ მდგომი, ხოლო საგანი- უფრო შორს მდგომი. „ადამიანო, როდესაც სულით ამაღლდები ადგილსა და დროზე, მარადისობაში გაქვს წილიმუდამ.“–„მე თვითონ ვარ მარადისობა, როდესაც დროს მივატოვებ და მე ღმერთში, ღმერთი კი ჩემში დამკვიდრდება.“–„ვარდი,რომელსაც თვალით ხედავ, მარადისობიდან უფალში ყვაოდა.“–„დადექი შუა წერტილში, და ყოველივეს დაინახავ:რაც ახლა და მომავალში, აქ და ზეციურ სამეფოში ხდება.“–„ჩემო მეგობარო, სანამ შენს გონებაში არის ადგილი და დრო, მანამ ვერ მიხვდები,რა არის ღმერთი და მარადისობა.“–„როდესაც ადამიანი მოიშორებს სიმრავლეს და ღმერთს დაუბრუნდება, პოვებს ერთობას მასთან.“- ამგვარად ადამიანი აღწევს სიმაღლეს, რომელზეც ის გასცდება თავისი ინდივიდუალური„მე“-ს საზღვრებს,და საკუთარ თავსა და სამყაროს შორის არსებულ ნებისმიერ წინააღმდეგობაზე ამაღლდება. მისთვის იწყება უმაღლესი ცხოვრება. შინაგანი განცდა,რომელიც მას განმსჭვალავს, მსგავსია ძველ ცხოვრებაში სიკვდილისა და ახალ ცხოვრებაში აღდგომისა.„როდესაც ამაღლდები საკუთარ თავზე და ღმერთს მიანდობ შენს ბედს, მაშინ იგემებს შენი სული ზეცად აღტაცებას.“ – „სხეული სულში, ხოლო სული ღმერთში უნდა ამაღლდეს, რომელშიც შენ,ჩემო ადამიანო, მარად ნეტარად იცხოვრებ.“ – „რაც უფრო მეტად იქანცება ჩემი „მე“ ჩემში,მით უფრო ძლიერია ჩემში უფლის „მე“. - ამ თვალსაზრისით შეიცნობს ადამიანი თავის და საგანთა მნიშვნელობას მარადიული აუცილებლობის სამეფოში. ბუნებითი „ყველაფერი“ ეცხადება მას უშუალოდ,როგორც ღვთაებრივი სული. აზრი ღვთაებრივი კოსმიური სულის შესახებ, რომელსაც ძალუძს იყოს სამყაროს საგნებზე ან მათ შორის, ქრება,როგორც დაძლეული წარმოდგენა. ეს კოსმიური სული ვლინდება იმდენად შთაღვრილი საგნებში, იმდენად არსობრივად შერწყმული მათთან, რომ მისი მოაზრება შეუძლებელი იქნებოდა, თუნდაც ერთი ნაწილი რომ გამოგვერიცხა მისგან. „ვართ მხოლოდ მე და შენ. და რომ არ ვიყოთ ორივე,ღმერთი აღარ იქნებოდა ღმერთი და დაემხობოდა ზეცა.“- ადამიანი თავს გრძნობს როგორც აუცილებელი რგოლი კოსმიურ ჯაჭვში.მის მოღვაწეობაში აღარაფერია შემთხვევითი და ინდივიდუალური.რასაც ის აღასრულებს, აუცილებელია მთლიანობაში, კოსმიურ ჯაჭვში,რომელიც დაიშლებოდა, მისი მოღვაწეობა რომ ამოვარდნილიყო მისგან. „ჩემს გარეშე ღმერთი ერთ პატარა ჭიაყელასაც არ შექმნის: თუ მე არ ავუბი მხარი- მყისვე დაემხობა ყოველივე.“ – „მე ვიცი,რომ ჩემს გარეშე ღმერთსაც კი არ შეუძლია სიცოცხლე.თუ არარად ვიქეცი, ის სულს განუტევებს.“- ამ სიმაღლეზე ადამიანი პირველად ხედავს საგნებს მათი ნამდვილი არსის მიხედვით. მას აღარ სჭირდება ყველაზე მცირედს, ყველაზე უმნიშვნელოს გარედან მიანიჭოს სულიერი არსი. რადგან ისეთი,როგორიც არის ეს უმცირესი, მთელი თავისი სიმცირითა და უმნიშვნელობით, არის სამყაროს ნაწილი. „არ არსებობს მტვრის ნაწილაკი ან პატარა ღერო, რომ მათში ღმერთი არ დაინახოს ბრძენმა.“–„მდოგვის მარცვალში, თუ მოისურვებ შეიტყო,არის ხატება ზემოთ და ქვემოთ მყოფი საგნებისა.“
ამ სიმაღლეზე ადამიანი გრძნობს თავისუფლებას, რადგან ძალდატანება მხოლოდ მაშინ არის, როდესაც საგანს გარედან შეუძლია იძულება. მაგრამ როდესაც ყოველივე გარეგანი ჩაიღვრება შინაგანში, როდესაც წინააღმდეგობა „მე“-სა და სამყაროს შორის“, „გარეგანსა და შინაგანს“ შორის,„ბუნებასა და სულს“ შორის გამქრალია,ადამიანი გრძნობს ყოველივეს, რაც მას აღძრავს, როგორც საკუთარ ლტოლვას.„შემბოჭე,ისე ძლიერ როგორც შენ გინდა, ათასი ბორკილით. მაინც თავისუფალი ვარ,თავისუფალი ბორკილებისგან.“ – „რადგან ჩემი ნება მკვდარია, ღმერთმა უნდააღასრულოს ის, რაც მე მსურს. მე თავად დავუწერე მას მიზანი.“- აქ მთავრდება გარედანმოსული ყველა ზნეობრივი ნორმა. ადამიანი თავად ხდება საზომი და მიზანი. ის არ ექვემდებარება არცერთ კანონს. რადგან მისი არსება კანონიც არის. „კანონი ბოროტისთვის არის. კეთილი ღმერთსა და მოყვასს შეიყვარებდა და წერილი მცნებების გარეშე.“
ამგვარად ადამიანს შემეცნების უმაღლეს საფეხურზე კვლავ ებოძება ბუნებითი უმანკოება. ის ასრულებს ამოცანებს, რომლებიც დაისახა მისთვის, მარადიული საჭიროების შეგრძნებით. ის საკუთარ თავს ეუბნება:ამ მტკიცე საჭიროებით მოგეცა, რომ თვით ამ მარადიულ საჭიროებას გამოსტაცო ნაწილი, რომელიც შენ გხვდა წილად. „ადამიანებო, ისწავლეთ მინდვრის ყვავილებისგან: როგორ უნდა იყოს ღმერთისთვის მოსაწონი და იმავდროულად მშვენიერნი.“ – „ვარდმა არ იცის არანაირი „რატომ?“, ის ყვავის, რადგან ყვავის:თავის თავს ყურადღებას არ აქცევს, არ კითხულობს, ხედავენ თუ არა მას.“- უმაღლეს საფეხურზე ასული ადამიანი საკუთარ თავში გრძნობს მარადიულ,აუცილებელ შემოსვლას კოსმოსისა, როგორც მინდვრის ყვავილი. ის იქცევა ისევე,როგორც იფურჩქნება მინდვრის ყვავილი.
თავისი ზნეობრივი პასუხისმგებლობის შეგრძნება განუზომლად იზრდება ყოველმისქმედებაში.რადგან, რასაც ის აკეთებს,მიღებულია სამყაროსგან, არის სამყაროს მოკვდინება, რადგან ასეთი მოკვდინების შესაძლებლობა მასზე არის დამოკიდებული. „რას ნიშნავს არ შესცოდო? დიდხანს არ იკითხავ:წადი, ამას მდუმარე ყვავილები გეტყვიან.“–„ყველაფერი კვდება. თუ ღმერთისთვის არ მოკვდები, მტრის გამო მარადიული სიკვდილი მოგკლავს შენ.“