მეორე ლექცია - იუნგის აღმოჩენების მნიშვნელობა
მეორე ლექცია - იუნგის აღმოჩენების მნიშვნელობა
კარლ გუსტავ იუნგი წარმოადგენს ერთ-ერთს იმ სამი ვეშაპიდან, რომლებზეცაა დაფუძნებული სიღრმის ფსიქოლოგია - ფსიქოლოგიის ის მიმართულება, რომელიც ფსიქიკის არაცნობიერ პლასტებს იკვლევს. იუნგის მიერ შემოტანილი ზოგიერთი ტერმინი პრაქტიკულად ყველას გაუგია, მაგალითად, ისეთი ცნებები, როგორებიცაა: „ინტროვერტი“, „ექსტრავერტი“, „კოლექტიური არაცნობიერი“. ცნება - „კომპლექსი“ ფსიქიკასთან მიმართებაში ასევე იუნგის რეკომენდაციით იქნა შემოღებული და გამოიყენებოდა მის შრომებში ასოციაციურ ტესტზე, თუმცაღა ეს ფაქტი დღეს მხოლოდ სპეციალისტებმა იციან, და თავად ცნება ფროიდს მიეწერება.
დღეს ცოტამ თუ იცის, ფსიქიკის რა ღრმა პლასტები გახსნა იუნგმა თავის კვლევებში. ოფიციალური მეცნიერება დღემდე მის მრავალ აღმოჩენაზე დუმს, ან იგნორირებას უკეთებს, რადგანაც მათი მიღება გამოიწვევდა აზროვნების პარადიგმის გლობალურ გადაფასებას და მატერიალური მსოფლმხედველობიდან ოკულტურზე გადასვლას. ეს სიტყვები განსაკუთრებით ეხება იუნგის გვიანდელ აღმოჩენებს, რომლებშიც მან ფაქტებით და მეცნიერულად დაამტკიცა ის სიბრძნე, რომელიც დღემდე მხოლოდ ცოტა რჩეულმა თუ იცის.
როცა სიმწიფეს მიაღწია, იუნგი მტანჯველი არჩევანის წინაშე დადგა - საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური მიმართულებით წასულიყო თუ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების. ჯერ კიდევ სიყმაწვილის დროს იგი მშვენივრად ხედავდა, რომ სულის შესახებ მეცნიერების და მატერიის შესახებ მეცნიერების ხელში ჭეშმარიტების მხოლოდ ნახევარი იყო, და ისინი გახლეჩილი და დაპირისპირებულია ერთმანეთს, ამიტომ თავიანთი შეზღუდულობის ტყვეობაში იმყოფებიან. იუნგმა მიზნად დაისახა, რომ გაეერთიანებინა სულის სამყარო და მატერიის სამყარო და ამ გაერთიანების ტერიტორიად ფსიქიატრია აირჩია.
ეს კონფლიქტი რწმენასა და შემეცნებას შორის კაცობრიობის მთელი ისტორიის განმავლობაში იმ მცირეთთაგანთ გადაჭრეს, რომლებმაც ოკულტური მეცნიერებების სფეროში შეაბიჯა - ასტროლოგიაში, ალქიმიაში, კაბალაში, გნოსტიციზმში და ჰერმეტიზმში. იუნგის დამსახურება იმაშია, რომ მან ეს ცოდნა მკაცრად მეცნიერულ, ფსიქოლოგიურ სიბრტყეში გადაიყვანა.
თავისი გზის დასაწყისში იუნგი აქტიურად თანამშრომლობდა ფროიდთან, იმ მომენტში ყველაზე მოწინავე ფსიქიატრთან. მიუხედავად ასაკობრივი სხვაობისა, არ შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ ფროიდი იუნგისთვის მხოლოდ „მასწავლებელი“ იყო, რადგანაც კლასიკური ფსიქოანალიზის გარკვეულ ნიუანსებზე რეკომენდაცია ფროიდს სწორედ იუნგმა მისცა. მაგალითად, იუნგმა თავისი თავისუფალი ასოციაციების მეშვეობით გამოავლინა არაცნობიერი კომპლექსების არსებობა, რითაც ფროიდს მისცა კოლოსალური პრაქტიკული მტკიცებულებების ბაზა მისი თეორიული ძიებებისთვის. ან მაგალითად ფსიქოანალიტიკოსის ვალდებულება, რომ თავადვე რეგულარულად გაიაროს ფსიქოანალიზი, ასევე იუნგის რეკომენდაცია იყო: თავიდან ფროიდი ფიქრობდა, რომ ფსიქოანალიტიკოსს სრულიად შეუძლია დარჩეს „ცარიელ დაფად“. შედეგად იუნგი ფროიდზე შორს წავიდა, და მისი აღმოჩენები ვეღარ ჩაეტეოდა ფსიქოანალიზის დოგმატებში. ეს ერთ-ერთი მიზეზია იმისა, თუ რატომ გაწყდა იუნგის და ფროიდის მეგობრობა.
როდესაც ვსაუბრობთ ფროიდზე, ჩვენ უნდა გვახსოვდეს, რომ მან თავისი ეპოქისთვის სენსაციური აღმოჩენა გააკეთა, და დაამტკიცა არაცნობიერის არსებობა არა ფილოსოფიურად, არამედ ემპირიულად. XX საუკუნის დასაწყისის მეცნიერებისთვის ეს ნამდვილი აფეთქება იყო, შემთხვევითი არაა, რომ თავად ფროიდი საკუტარ თავს „მესამე დამანგრევლად“ მოიხსენიებდა. პირველი დამანგრეველი კოპერნიკი იყო, რომელმაც დედამიწას ცენტრად მოხსენიების უფლება ჩამოართვა, მეორე - დარვინი, რომელმაც ადამიანს ღმერთის ქმნილების გვირგვინის სტატუსი წაართვა. ფროიდი ამბობდა, რომ მისი მესამე დარტყმა ყველაზე დამანგრეველი იყო - მან წაართვა პიროვნებას უფლება, რომ ფსიქიკის ცენტრი ყოფილიყო, და იგი არაცნობიერი ვნებების თავზე მცირე ზედნაშენამდე დაიყვანა.
ფროიდის მიღწევები, მიუხედავად მათი გენიალურობისა, მაინც ძალიან შეზღუდულია. ფროიდის მიერ აღმოჩენილი არაცნობიერი - მეტი არაფერია, თუ არა განდევნილი სურვილების, შიშების, აკრძალვების და ბავშვობის ტრავმული განცდების ნაკრები. იგი დაიყვანება რამდენიმე კომპლექსამდე და ერთ ენერგიამდე - ლიბიდოს სექსუალურ ენერგიამდე. ცხოვრების ბოლოს თავად ფროიდმაც აღიარა მსგავსი კონცეფციის შეზღუდულობა და ლიბიდოს ფსიქიკის კიდევ ერთი მამოძრავებელი ძალა დაუმატა - მორტიდო, ანუ თანატოსი, ანუ სიკვდილისკენ მიდრეკილება.
თავიდან იუნგი მთლიანად იღებდა ფროიდის ჰიპოთეზებს, მაგრამ მოგვიანებით ფსიქიკის ისეთ დონეს შეეჩეხა, რომელიც ვერანაირად ვერ ეტეოდა სექსუალური თეორიის ვიწრო ფარგლებში. საქმე ეხება კოლექტიური არაცნობიერის - კაცობრიობის ერთიანი ფსიქიკური ველის აღმოჩენას.
ეგრეთწოდებული კოლექტიური არაცნობიერი - ესაა გარკვეული ნაკრები უნივერსალური ფსიქიკური ერთეულებისა, რომლებიც წარმოადგენენ მკვებავ მატრიცას ინდივიდუალური ცნობიერებისთვის. კოლექტიური არაცნობიერი იმდენადვე აღემატება ინდივიდუალური ეგოს მასშტაბებს, როგორც ოკეანის მოციულობა - ერთ აისბერგს.
რა თქმა უნდა, ასეთი თამამი განცხადება მტკიცებულებებს საჭიროებდა, რადგან უკვე ამ განცხადებაშიც კი დევს პირველი ნაბიჯი მატერიალური მსოფლმხედველობიდან ოკულტურისკენ. და როგორც ჭეშმარიტი მეცნიერი, იუნგი სკურპულოზურად აგროვებდა და აანალიზებდა ამ მტკიცებულებებს.
თუკი პირადი არაცნობიერის შემადგენელი - ესაა შიშები, მისწრაფებები, ფარული სურვილები და ბავშვობის ტრავმები, მაშინ რა წარმოადგენს კოლექტიური არაცნობიერის შემადგენელს? კოლექტიური არაცნობიერის ერთი დინამიური ერთეულის განსაზღვრისთვის იუნგმა შემოიტანა ცნება - „არქეტიპი“, რომელიც პირველად პლატონმა გამოიყენა. არქეტიპებით და არქეტიპული მოტივებითაა გამსჭვალული ყველა რელიგია, ზღაპარი, მითი, ამბავი, ფანტაზია, და რა თქმა უნდა ხელოვნების გენიალური ნიმუშები. ცნება „არქეტიპის“ სიტყვასიტყვითი განსაზღვრება (რომელიც უნდა დაიმახსოვროთ იმისთვის, რომ ანალიტიკურ ფსიქოლოგიაში იმუშაოთ) ასე ჟღერს:
„კოლექტიური არაცნობიერის დინამიური ერთეული, რომელიც ძლიერაა დამუხტული ფსიქიკური ენერგიით, რომელიც ვლინდება სიზმრებში, მითებში, ფანტაზიებში, ზღაპრებში, ხელოვნების ნიმუშებში და სულიერად ავადმყოფთა ბოდვებში“.
ცნობილია, რომ ყველა ხალხის მითი, იქნება ეს ჩუკოტკის ხალხი თუ ახალი ზელანდიის, ძალიან მსგავსია. ამ საოცარმა მსგავსებამ აიძულა მატერიალისტურად განწყობილი ეთნოლოგები, რომ შეექმნათ „სესხების“ თეორია , რომელმაც საშალება მისცა მშვიდად ძინებოდათ მათ, ვინც საკუთარ თავს მატერიალიზმის ბასტიონის მიღმა ემალებოდა.
მაგრამ იუნგის აღმოჩენა ამ თეორიას ნაცატრუტად აქცევს. საქმე იმაშია, რომ იგივე უნივერსალური მითოლოგიური მოტივები გვხვდება არა მხოლოდ მითოლოგიაში, არამედ ადამიანების ფანტაზიებსა და სიზმრებში - როგორც ჩვეულებრივი ადამიანების, ასევე ფსიქიკურად ავადმყოფების. საქმე ეხება არა უმარტივეს მოვლენებს (მაგალითად, ფანტაზია ყველაფრის დამამარცხებელ გმირზე), არამედ იმ ურთულესი მითოლოგიური კონსტრუქციების არაცნობიერ შექმნას, რომლებსაც ეს ადამიანი მანამდე არ იცნობდა. ეს იმით აიხსნება, რომ მითოლოგიური პატერნები ერთიდაიმავე სტრუქტურას შეიცავენ და იმყოფებიან კოლექტიურ არაცნობიერში - ფსიქიკის იმ საფუძველში, რომლისგანაც მომდინარეობს კიდეც ცნობიერება, მსგავსად იმისა, როგორც აფროდიტა გამოდის ზღვის ქაფიდან.
იუნგს მაგალითად მოჰყავდა ფსიქიკურად ავადმყოფის შემთხვევა, რომელსაც ესიზმრებოდა, რომ ბორბალზე იყო გაკრული. ბორბალზე გაკრობა - ესაა უძველესი მოტივი, რომელსაც ვიცნობთ, როგორც მითს იქსიონეს შესახებ, მაგრამ ასევე რიგ სხვა მითებშიც გვხვდება. ავადმყოფის ფანტაზიები ჯვარზე გაკვრის შესახებ რომ ყოფილიყო, ყველაფერი საკმაოდ გასაგები იქნებოდა, მაგრამ ჯვრის ბორბლით შეცვლის ეს თემა რაციონალური გონებისთვის აუხსნელია.
კიდევ ერთი მაგალითი: პაციენტი განდიდების ბოდვით, რომელმაც იუნგი ფანჯარასთან მიიყვანა და მიუთითა რა მზის სხივზე, მოუყვა გარე თვალისთვის უაზრო დაკვირვებები, ფრაზები მზის ფალოსის შესახებ, რომელიც სხივებში ისე გადიოდა, როგორც მილში. ამავე წელს იუნგს ხელში ჩაუვარდა მიტრაისტული მისტერიების უიშვიათესი ხელნაწერი, სადაც პოეტური ფორმით სწორედ ეს ხატ-სახე თამაშდებოდა.
შემდეგაც იუნგი არაერთხელ შეხვდა მსგავს მაგალითებს აუხსნელი ცოდნების, ფსიქიურად ავადმყოფების ფანტაზიების და ნორმალური ადამიანების სიზმრების სახით. უფრო მეტიც, იხსენებდა რა თავის ბავშვობის ხედვებს და ფანტაზიებს, იუნგი საოცარ პარალელებს აღმოაჩენდა ხოლმე უძველეს და თანამედროვე აღმოსავლურ მითოლოგიებში. მაგალითად, დაახლოებით სამი წლის ასაკში, თავის წარმოსახვაში იუნგმა დაინახა ფალოსისადმი მიწისქვეშა თაყვანისცემის სცენა, და ამ ჩვენებამ დიდი ხნით შეძრა იგი. გაცილებით უფრო გვიან მან ამ ჩვენებაში შივაიტური კულტის გარკვეული ნიუანსები დაინახა.
ცხოვრების ბოლოს იუნგს საოცარი გამოცხადებები ჰქონდა. მთელი ჩვენი რეალობა, ადამიანის საქმიანობის ყველა სფერო - ხელოვნება, მეცნიერება, პოლიტიკა - ბოლომდე ექვემდებარება არქეტიპს (ანუ მითის პატერნს). უფრო მეტიც: მთელი მატერიალური რეალობა დეტერმინირებულია არქეტიპით, და სწორედ არქეტიპი განსაზღვრავს მატერიას.
კოლექტიური არაცნობიერის კანონების, მისი ტენდენციების, მნიშვნელობების უკეთ გასაგებად იუნგი ღრმად ჩაიძირა მითოლოგიის, ალქიმიის, გნოსტიციზმის, კაბალას, ასევე წარსული და თანამედროვე ეპოქების საკვანძო ხელოვნების ნაწარმოებების კვლევაში. გარკვეული დროის შემდეგ მას შეეძლო მარტივად გაეანალიზებინა ურთულესი სიზმარხილვები და განეკურნა ყველაზე მძიმე ფსიქიკური ავადმყოფობები. კოლექტიური არაცნობიერის ან ერთიანი საზრისთა ველის არსებობის აღიარება აუცილებელი მტკიცებულებების ქონის შემთხვევაში არც ისე რთულია, თუმცაღა მისი კანონების გასაგებად საჭიროა შეუპოვარი შესწავლა არაერთი ათწლეულის განმავლობაში.
რამდენიმე მაგალითს მოვიყვან ჩემი საკუთარი გამოცდილებიდან, რომელიც ამტკიცებს კოლექტიური არაცნობიერის უნივერსალური არქეტიპების არსებობას. დაახლოებით 14 წლის წინ მესიზმრა სიზმარი, რომელმაც ჩემი წარმოსახვა შეძრა. ამ სიზმრის მნიშვნელობა ჩემთვის გაუგებარი იყო, მაგრამ მისი ზეგავლენის ძალა იმდენად დიდი იყო, რომ მთელი ცხოვრება დამამახსოვრდა იგი.
“მოსკოვში მივაბიჯებ და კინოთეატრში შევდივარ. იქ აჩვენებენ ფილმს ღმერთის შესახებ. დარბაზში შევდივარ - ეკრანზე მაშინვე იწყება მოქმედება. მომენტალურად აღარ ვარ საკუთარი თავი და ეს მოქმედება ვხდები. მისი არსი შემდეგში მდგომარეობს: ერთგვარი იდეალური ღმერთი თავის სამყაროში იმყოფება, სადაც შეუძლია ყველაფერი აკეთოს. მისთვის მხოლოდ ერთი რამ არ შეიძლება - ითამაშოს ყორანთან, რომელიც სამყაროს ცენტრშია.
ღმერთი მთელ სამყაროს ცვლის თავისი აზრის ძალით, მაგრამ ძაბრს არ ეხება. შემდეგ, როცა გრძნობს, რომ რაღაც არ ჰყოფნის, შეეცოდება ყორანი, „უცვლელი ცვალებადში“. ღმერთმა ბოლოს და ბოლოს მასაც მიაპყრო საკუთარი აზრი, და სწორედ ამ მომენტში ხდება რაღაც. მას ყორანი ისრუტავს, და მე ვხედავ (ან ის? - სამწუხაროდ ამის ადეკვატურად ახსნა შეუძლებელია), როგორ იშლება ეს იდეალური ღმერთი მოლეკულებად და ატომებად. თვალწინ რიგრიგობით ჩაივლიან გარკვეული დონეები, და ვხვდები, რომ ეს სრულყოფილება „ჯოჯოხეთის დონის ქვემოთ“ ჩავარდა, მე კიდევ რაღაც შეუცნობელი სახით თან „იგი“ ვარ და თან „არა-იგი“ ერთდროულად.
თვალწინ ტკაცუნია - და კვლავ კინოთეატრში აღმოვჩნდი. დარბაზიდან გავმოვდივარ: ჩემს წინ მომაკვდავი სამყაროა, და ამავდროულად, თითქოს ყველაფერი უწინდებურად დარჩა. მე სევდამ და მწუხარებამ შემიპყრო. მხოლოდ ერთ რამეს ვუმტკიცებ საკუთარ თავს: მთავარია - არ ავტირდე! ამ დროს ჩემი ნაცნობი გოგო მოდის და მეკითხება: „ნახე ფილმი?“ მე ვუდასტურებ, რაზეც მეუბნება: „უცნაურია, რომ არ ტირი - მთელი სამყარო გოდებს, როცა ამ ტრაგედიას ხედავს! ეს სამყაროს მწუხრია“.
როცა გავიღვიძე, ძალიან მძიმე შეგრძნება დამრჩა. შემდეგ ჩემს ცხოვრებაში საინტერესო ცვლილებების რიგი აეწყო, მაგრამ სიზმრის აზრი მაინც გამოცანად დარჩა.
კრიტიკოსი შესაძლოა შემეკამათოს, რომ მოცემულ სიზმარში სამოთხიდან გაძევების მითს ჰქონდა ადგილი, რომელიც ჩემთვის რა თქმა უნდა ცნობილი იყო. თუმცაღა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ნიუანსი საშუალებას იძლევა, რომ ეს სიზმარი სხვა, უფრო რთულ არქეტიპს ანუ მითოლოგიურ პატერნს მივაკუთვნო. პირველ რიგში, მთავარ მოქმედ პირს მოცემულ მითში წარმოადგენს არა ადამიანი (ადამი), არამედ ღმერთი. ღმერთის კონცეფცია, რომელიც შემეცნების შედეგად იდეათა მარადიული სამყაროდანმატერიაში ჩამოვარდა, წარმოადგენს გნოსტიციზმის, ალქიმიის და ჰერმეტიზმის ერთ-ერთ ეზოთერულ, არქეტიპულ იდეას, რომელიც ცოტასთვისაა ცნობილი, და მითუმეტეს მე ნამდვილად არ ვიცოდი 14 წლის ასაკში.
მეორეც, ამ სიზმარში ასევე არის ატომებად დაშლის მოტივი სასჯელ-შედეგის სახით - მოტივი, რომელიც სრულიად უცნობია თანამედროვე კულტურაში. იუნგის შემაჯამებელ შრომაში ალქიმიის შესახებ - „გაერთიანების მისტერია“, არის ამ მოტივის დეტალური ახსნა. გავეცანი რა ამ წიგნში წარმოდგენილ ალქიმიურ მითებს, მე ჩემი სიზმრისთვის საჭირო გასაღებები მივიღე. ჩემ სიზმარში პრაქტიკულად სიტყვასიტყვით თამაშდებოდა ალქიმიური მითი გაბრიცის შესახებ, რომელიც ბეიას მკლავებისკენ მიისწრაფვოდა და მასში შთაინთქა. ბეია ამ მითში წარმოადგენს პირველად მატერიას, რომელიც ტრანსფორმაციას დაექვემდებარა. ის, რომ მას ყორანი განასახიერებდა, შემთხვევითი არაა, რადგან სწორედ ყორანი გახლდათ შუასაუკუნეებში ეშმაკის ალეგორია, ხოლო ალქიმიკებთან წარმოადგენდა პრიმა მატერიის Nigredo-ს სტადიის, რომლის პროცესშიც ხდება სულის ვარდნა მატერიაში მისი შემდგომი დაშლით. ნიგრედოს სტადია არის კიდეც „სამყაროს მწუხრი“, მწუხარებისა და დაშლის ხილვა, როცა სასოწარკვეთილება იმდენად დიდია, რომ გეჩვენება, თითქოს „მთელი სამყარო გოდებს“.
კიდევ ერთ საინტერესო მაგალითს წარმოადგენს არქეტიპთან შეხება სიმბოლური გამოსახულების მეშვეობით. თელემას ტრადიციაში, რომელიც ალისტერ ქროულიმ შექმნა, შვიდქიმიანი ვარსკვლავი წარმოადგენს ქალღმერთ ბაბალონის - დაუოკებელი ვნების, ავხორცობის, აკრძალული სიყვარულის და ამავდროულად მისტიური სიკვდილის სიმბოლოს. წარმოიდგინეთ, როგორ გამიკვირდა, როდესაც ბელორუსის მუზეუმში მოვხვდი ღია ცის ქვეშ, ერთ-ერთ სახლში, რომელიც დაახლოებით ხუთი საუკუნის წინანდელი გლეხების ცხოვრების წესის მაჩვენებელი იყო, იგივე შვიდქიმიანი ვარსკვლავი აღმოვაჩინე, რომლის ცენტრშიც თხის თავი იყო გამოსახული. როცა ექსკურსიამძღოლს ვკითხე მისი მნიშვნელობის შესახებ, გავიგე, რომ ესაა სიმბოლო წლის ერთადერთი დღისა, როცა ირღვეოდა ყველა აკრძალვა და ხალხი ვნებებს ეძლეოდა საზღვრებისა და ნორმების გარეშე. სხვა სიტყვებით, ეს იყო „ბაბალონის დღე“. საეჭვოა, რომ ქროულის ბელორუსელი გლეხების სიმბოლიკა სცოდნოდა, და კიდევ ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ბელორუსელი გლეხები იცნობდნენ ქროულის ძიებებს. თუმცაღა ერთმაც და მეორემაც ვნების და ავხორცობის ერთი და იგივე სიმბოლო აირჩიეს, რაც პირდაპირ მიანიშნებს კოლექტიურ არაცნობიერზე. გაცილებით უფრო გვიან, კომპეტენტურ ადამიანთან (პეტერბურგის კონსერვატორიის ნიჭიერ მევიოლინე გოგოსთან, რომელიც ასევე როკ-ჯგუფ „Зимовье зверей”-ს წევრი ალექსანდრა სავინა გახლდათ) საუბრისას მე შევიტყვე, რომ ჩრდილოეთის ხალხებში ზეიმობენ ე.წ. „გრძნეულის დღეს“ (день ведьмы), როცა გრძნეულის - საიდუმლო ცოდნისა და დაუოკებელი სექსუალობის სიმბოლოს ნაცვლად წვავდნენ ტილოს შვიდქიმიანი ვარსკვლავით.
თუკი გადავაგდებთ მატერიალისტურ რწმენებს და ყურადღებით მიმოვიხედავთ გარშემო, შეგვიძლა მრავალი მსგავსი მაგალითი ვიხილოთ.
თავისი გზის დასაწყისში იუნგი ამ არქეტიპებს თვლიდა რაღაც ტვინის განსაკუთრებული ფუნქციის მაგვარად - თუკი ყოველ დაბადებულ ადამიანს ორი თირკმელი, ერთი ღვიძლი და ერთი გული გააჩნია, მაშინ ლოგიკურია ვივარაუდოთ, რომ ფსიქიკურ სტრუქტურასაც ექნება საერთო თემები. თუმცაღა მოგჰვიანებით იუნგმა უარი თქვაასეთ ვიწრო ინტერპრეტაციაზე, აღმოაჩინა რა, რომ არქეტიპი, რომელიც ძლიერ აქტუალიზირდებოდა კონკრეტული ინდივიდის ფსიქიკაში, იწყებდა მასთან დაკავშირებული მოვლენებისა და ხატ-სახეების „მოზიდვას“. ეს უკვე არა ირიბი, არამედ პირდაპირი გადასვლაა მატერიალისტური მსოფლმხედველობიდანოკულტურისკენ, ამასთან მკაცრად მეცნიერულ კონტექსტში განხორციელებული.
სინქრონულობის ფენომენი, რომელიც იუნგმა აღმოაჩინა, მოგვიანებით უფრო დაწვრილებით იქნება აღწერილი ცალკე სტატიაში, მანამდე კი მხოლოდ ზოგად მდგომარეობებზე მივანიშნებთ.
მიუხედავად იმისა, რომ ყველაფერს არქეტიპი უდევს საფუძვლად, უნდა გავარჩიოთ დიფერენციაციის დონეები, რომლებზეც მასთან ურთიერთქმედება ხდება. არსებობს გარკვეული სხვაობა ბავშვს შორის, რომელიც ზღაპარს უსმენს და მისი მეშვეობით თავისი, ზოგად-საკაცობრიო სულის არქეტიპულ რეალობას ეხება, და არქეტიპის ფსიქიკაში „დიდი“ სიზმრის მეშვეობით შეჭრას, მისტიკურ გამოცდილებას ან საკუთარ ფსიქიკასთან ინდივიდუაციის ან დიადი ქმედების პროცესში ცნობიერ მუშაობას შორის.
არქეტიპული რეალობის ყველაზე მარტივი დონე - ესაა ხალხური ზღაპრები. ჩვენს დროში ეს არქეტიპები ჰოლივუდური კინოს პროდუქციაში ჩნდებიან. მიუხედავად სტილში, ესთეტიკასა და დეკორაციებში სხვაობისა, ხალხურ ზღაპრებში და ჰოლივუდურ ბოევიკებში ერთი და იგივე უნივერსალური არქეტიპული მოტივები დევს - „პრინცესას“ განთავისუფლება, დრაკონთან შერკინება, იდეალური კავშირის დაკარგვა საკუტარი შეცდომის შედეგად, ან მტრული ძალების შემოჭრა და ა.შ. პარალელები ზღაპრებსა და მას-კულტურას შორის საკმაოდ აშკარაა.
შემდეგ დონესა წარმოადგენს მითოლოგია და რელიგია. ეს არქეტიპული რეალობის უფრო რთული პლასტია - მითოლოგიური ეპოსები (რომლებიც ზღაპრებისგან განსხვავებით შესაძლოა სულაც არ მთავრდებოდნენ კარგად), საყოველთაოდ მიღებული რელიგიური კონცეფციები, ასევე ხელოვნების რთული ნაწარმოებები. ჩვენ აქ არქეტიპის ნიუანსების გაცილებით უფრო მეტ სიმდიდრეს ვხედავთ. „ჩვენი დროის პრობლემა“ იმაშია, რომ საზღვარი მითსა და ზღაპარს შორის უფრო და უფრო იშლება, რის შედეგადაც ადამიანი იწყებს პრიმიტიულად აზროვნებას, და მხოლოდ რამდენიმე შაბლონით ოპერირებს.
პირველი ორი დონე - ესაა არქეტიპები, რომლებიც ყველას შეუძლია გააცნობიეროს. მაგალითად, ჩვენ შეგვიძლია შევეხოთ გმირის გზის მოტივს ბოევიკებში, სადაც ბიჭი, რომელსაც სურს ძმის გამო შური იძიოს, გადის სწავლების მკაცრ სტადიებს ბრძენ მასწავლებელთან, ბოროტებასთან ბრძოლისას იგი ხვდება მთავარ ბოროტმოქმედს, და ლამის სიკვდილამდე მისული (ზოგჯერ გარდაცვლილი და ისევ აღმდგარი, როგორც „მატრიცაში“), ბოლო მომენტში აყენებს გადამწყვეტ დარტყმას.
მაგრამ არსებობს არქეტიპთა ის დონე, რომელიც მხოლოდ ცოტასთვის თუა მისაწვდომი, და ფსიქიკაში მათი აქტუალიზაციისთვის აუცილებელია განსაკუთრებული პირობები და მიზანმიმართული ძალისხმევები. ეს მესამე დონე - სიმბოლური ანუ მაგიურია. სწორედ აქ ხდება არქეტიპთან უფრო სრულად და უშუალოდ შეხვედრა, აღზრდის შედეგად შეძენილი სტერეოტიპების გადალახვით. ეს გამოცდილება ათასებიდან მხოლოდ ერთეულებისთვისაა ხელმისაწვდომი, და მათ, ვინც ამ გამოცდილების მატარებელია, ჩვეულებრივი ადამიანები ეჭვით და შიშით უყურებენ. გნოსტიკოსები და პლატონის მიმდევრები, ალქიმიკოსები და ასტროლოგები, მაგები და კაბალისტები უძველესი დროიდან ურთიერთქმედებდნენ რეალობის ამ დონესთან. კარლ იუნგი იყო პირველი მეცნიერი, რომელმაც ამ სფეროს კვლევა დაიწყო და ის, რაც მანამდე სამეცნიერო წრეებში ცრურწმენებად და ფანტაზიებად აღიქმებოდა, მისი აღმოჩენების წყალობით უმნიშვნელოვანესი გამოცდილების გააზრებად იქცა. ამ დონეზე ჩვენთვის ჩვეული ლოგიკა აღარ მოქმედებს და იწყება არქეტიპის რეალობა. განსაკუთრებული მომზადების გარეშე შეუძლებელია იმის გაგება, თუ რას ნიშნავს ალქიმიკოსების ფრაზები: „უფრთო ყორანი დაფრინავს ღამის სინათლეზე და დღის წყვდიადში“ ან „მწვანე ლომმა შეჭამა თეთრი დედოფალი, რათა ქვა ეშვა“.
არქეტიპებთან პირდაპირი შეხება შეიძლება ძალზე სახიფათო იყოს და სიგიჟემდე და შეპყრობილობამდე მიგვიყვანოს, რადგან ფსიქიკური ენერგია, რომელიც არქეტიპშია, ბევრად აღემატება თვითცნობიერი ეგოს ენერგიას. ადამიანთა უმეტესობა კოლექტიური მითის მყუდრო მფარველობის ქვეშ ცხოვრობს და არ ცდილობს მის დატოვებას. თუმცაღა მან, ვისაც სურს სხვანაირი გახდეს, ზოგადსაკაცობრიოსგან განსხვავებული დონე მოიპოვოს და შემდეგ ევოლუციურ საფეხურზე გადავიდეს, უნდა გარისკოს, ინდივიდუაციის გზა ბოლომდე უნდა გაიაროს და ფსიქიკური რეალობის ყველაზე ღრმა წყარომდე უნდა ჩააღწიოს. მითებში ეს მოტივი წარმოდგენილია გმირის ნებაყოფლობითი ჩასვლით ჯოჯოხეთის სამეფოში, მიწისქვეშეთში. სწორედ არქეტიპის ამ დონესთან გვაძლევს ინდივიდუაციის, ანუ ალქიმიკოსების ენით რომ ვთქვათ, დიადი ქმედების რეალიზების საშუალებას, ანუ კოლექტიური მითის ვიწრო ჩარჩოებში არაცნობიერი არსებობიდან ჭეშმარიტი ინდივიდუალობისკენ გადასვლას.
ძალიან ცოტას ძალუძს ამ პროცესის განხორციელება. უმეტესობა განწირულია, რომ ინფანტილურ და გაუცნობიერებელ მდგომარეობაში იმყოფებოდეს. აქ უნდა გაბიხსენოთ გნოსტიკოსების ტიპოლოგია, რომელიც გასული ერის დასაწყისში იქნა შემუშავებული. ადამიანები სამ კატეგორიად იყოფიან: მატერიის ადამიანი, სამშვინველის ადამიანი და სულის ადამიანი. ვეცადოთ გადავაგდოთ ის ჩენჩო, რომელიც „სამშვინველის“ და მითუმეტეს „სულის“ ცნებების გარშემო დაგროვდა და გავერკვეთ, რას გულისხმობდნენ რეალურად უძველესი ფილოსოფოსები ამ განსაზღვრებების ქვეშ.
სხეულის ადამიანი - ესაა ის, ვისი ფსიქიკური აქტივობაც ბოლომდე დაიყვანება ინსტიქტურ პროგრამებამდე და რეაგირების ტიპით ცხოველისგან არ განსხვავდება. ესაა უმდაბლესი ტიპი, და ზოგიერთმა ფილოსოფოსმა მიამიტური დასკვნა გააკეთა იმაზე, რომ სხეული და ინსტინქტები თავისთავად ცუდია. ჭეშმარიტად, რამდენიც არ უნდა წვრთნათ ქათამი, ის არწივივით ვერ იფრენს, და არ არსებობს უფრო საცოდავი სანახაობა, ვიდრე ცალსახად სხეულებრივი ადამიანი, რომელიც მანტრასავით იმეორებს, რომ სხეულის გადალახვაა საჭირო.
მეორე ტიპი - ესაა სამშვინველის ადამიანი. ამ ცნების გარშემო ვერცერთმა თანამედროვე რელიგიურმა ეგზალტაციებმა ერთი იოტითაც კი ვერ მიგვაახლოვა იმის გაგებამდე, თუ რას გულისხმობდნენ ძველები. ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ პირველი ტიპის ინსტინქტებს ემატება რაღაც პრინციპულად ახალი, რომელსაც ესთეტური აღქმა შეუძლია. თუკი პირველი კატეგორიისთვის არ არსებობს არაფერი, გარდა ინსტინქტისა და მატერიალური მიზნებისა, მეორე ტიპში უკვე ვხედავთ ინსტინქტურის და ესთეტურის ერთგვარ ურთიერთწინააღმდეგობას. ყველაზე ხშირად ეს წინააღმდეგობა ინსტინქტის სასარგებლოდ მთავრდება და პოტენციურ ინდივიდუალობას საშუალოობად აქცევს. ამგვარად, მეორე ტიპიც ხშირად დაუცველი რჩება ინსტინქტის წინაშე.
აი, რატომ ურჩევდნენ ძველები მეორე კატეგორიას, ყოველ შემთხვევაში პირველ ეტაპებზე ასკეტიზმის და განდეგილობის გზას. თუ პირველი ტიპის ასკეტიზმი სხვა არაფერია, თუ არა ნევროზი, და როგორც უკვე ითქვა საკმაოდ საცოდავად გამოიყურება, მეორე ტიპის შემთხვევაში, თუკი თანმიმდევრულად ხორციელდება, იგი შეიძლება სასიკეთო მიზანს ემსახუროს - გამოანთავისუფლოს მძლავრი შემოქმედებითი პოტენციალი და ინდივიდი მესამე დონეზეც კი გადაიყვანოს.
ადამიანის მესამე ტიპი - სულის ადამიანი - ესაა ის, ვისაც თვითშემეცნება შეუძლია. გარდა ამისა, მესამე ტიპი იმითაც გამოირჩევა, რომ შეუძლია ითამაშოს და სპონტანურად მიიღოს სრულიად განსხვავებული ფორმები, მაშინ, როცა პირველი ორი თავის როლს არიან მიჯაჭვულნი.
არქეტიპთან პირდაპირი შეხება მეორე და მესამე ტიპის ადამიანებს აქვთ ხოლმე, თუმცაღა მეორე კატეგორიის ადამიანებისთვის ეს გამოცდილებები ფრიად სახიფათოა და საჭირო კულტურისა და ინტელექტუალური მომზადების გარეშე როგორც წესი ფსიქიატრიული კლინიკით სრულდება. მესამე ტიპის ადამიანს, პირიქით, ისინი ძალას და თვითრეალიზაციის შესაძლებლობას აძლევენ და ცნობიერების სხვა დონეზე გადაჰყავთ.
უდიდესი აღტაცება და ექსტაზი არქეტიპთან შეხების მომენტში შეიძლება მყისიერად გადავიდეს ასევე ძლიერ შიშში, კოშმარსა და სასოწარკვეთილებაში. ამიტომ ამ ძალების აქტივაციისკენ მიმათული გზა „სამეფო“ გზად იწოდება. მას ან შინაგანი ხმის ძახილით მიჰყვებიან, ან უკიდურესი სასოწარკვეთილების გამო, როცა საკუთარმა კომპლექსებმა ისე შეაწუხა ადამიანი, რომ მათ გადასალახად ყველაფერზეა წამსვლელი. ვერცერთი ოსტატი ვერ შემოგთავაზებთ უსაფრთხო ექსკურსიას არქეტიპების ბაღებში.
თუკი რელიგიური იდეალისტები ასეთ განცდებს ზეპიროვნულ ღირებულებას ანიჭებენ და მათ პროეცირებას გარე ობიექტზე ახდენენ, მატერიალისტები შეუპოვრად ცდილობენ, რომ გააუფასურონ მსგავსი განცდები და განსაზღვრავენ მათ, როგორც „მხოლოდ ჰალუცინაციებს“. ასეც რომ იყოს, ნუთუ ზღვრული აღტაცების განცდა უფასურდება იმ ფაქტით, რომ იგი მხოლოდ ჰგალუცინაციაა და სრულიად სუბიექტურია? დაფიქრდით, რა განსხვავებაა თქვენთვის, რამდენად ობიექტურია თქვენი განცდის წყარო, თუკი ტავად განცდა თქვენთვის რეალურია?
უფრო მეტიც, - შესაძლებელია იმის დამტკიცება, რომ გარკვეული გამოცდილებები, რომელთა ბუნების განსაზღვრაც ჩვენ არ შეგვიძლია, სრულიად კონკრეტულად ახდენენ ზეგავლენას გარე რეალობაზე და უარყოფენ მატერიალისტების მიამიტურ აზრს, რომ ცნობიერება მატერიის მხოლოდ ეპიფენომენია. წინა ლექციაში ჩვენ ვისაუბრეთ იუნგის თანამშრომლობის შესახებ გამოჩენილ მეცნიერ-ფიზიკოსთან ვოლფგანგ პაულისთან, და იმაზე, რომ თითოეული მათგანი - ერთი როგორც ფსიქოლოგი, ხოლო მეორე როგორც ფიზიკოსი - მივიდა დასკვნამდე, რომ ცნობიერება პარადოქსული სახით ზემოქმედებს გარე-სამყაროზე და იზიდავს იმას, რისკენაც მიდრეკილება გვაქვს (როგორც წესი გაუცნობიერებელი); ყველაფერი, რაც ჩვენს გარშემოა - მხოლოდ და მხოლოდ ჩვენი ფსიქიკის გაგრძელებაა, და თუ ცვლილებები ხდება, მაგალითად, არქეტიპის ფსიქიკაში შემოჭრის შედეგად, ავტომატურად იცვლება გარე რეალობაც.
დომინირებადი კოლექტიური მითი მკაფიო ზღვარს ავლებს ფსიქიკურსა და მატერიალურს შორის. ფსიქიკურს მხოლოდ დამატებით, მეორეხარისხოვან ფუნქციას ანიჭებენ. შედეგად გარე სამყაროთი შეპყრობილობა შინაგანის საწინააღმდეგოდ გასაშუალოებისკენ და პრიმიტიულობისკენ მივყავართ.
იუნგიანური ფსიქოლოგიის სხვაობა სხვა ფსიქოლოგიური სკოლებისგან იმაშია, რომ იგი მთლიანად მიმართავს შინაგან სამყაროს და საფუძვლებამდე დადის, მაშინ, როცა სხვა ფსიქოლოგიური სკოლები ფსიქიკას განიხილავენ, როგორც მატერიის მსახურს. საკმარისია გადავფურცლოთ შტამპების ის ბანალური ნაკრები, რომლითაც სავსეა ცნობილი „ფსიქოლოგების“ ნაშრომები, როგორებიც არიან კარნეგი, შესტრომი, ნაპოლეონ ჰილი, რათა დარწმუნდეთ ამაში. მსგავსი ფსიქოლოგია მიმართულია არა ინდივიდის განთავისუფლებაზე, არამედ მის უფრო მეტად დამონებაზე, მომხმარებლური კულტურის ჭანჭიკად, უფრო ეფექტურ მექანიზმად ქცევაზე. იგი გთავაზობთ არა თავისუფლებას, არამედ სიმშვიდეს, და ჩვენ უარს ვამბობთ ამ ძილისმომგვრელ საშუალებაზე.
რაღაც მსგავსი დაემართა თავის დროზე რელიგიასაც - თვითშემეცნების და ტრანსფორმაციის სისტემიდან იგი იქცა „მონათა ღმეთების კულტად“, როგორც ალისტერ ქროული უწოდებდა ქრისტიანობას.
იუნგიანურ ფსიქოლოგიაში, პირიქით, სიმძიმის ცენტრი ფსიქიკის შიგნითაა. იუნგიანური სკოლის ძირითადი ცნებაა ინდივიდუაცია - თვითშემეცნების გზით განცალკევებულ და განუმეორებელ ინდივიდუალობად ქცევის არქეტიპული პროცესი. იუნგის თანახმად, ფსიქიკურ ინდივიდუალობას ცოტა ფლობს, უმეტესობა ინდივიდუალობის მხოლოდ პოტენციალს ფლობს.
სწორედ ამ ნოტაზე მსურს დავასრულო ეს ლექცია, რამეთუ ზემოთმოყვანილი არგუმენტები ძალიან კარგად აჩვენებენ ანალიტიკური ფსიქოლოგიის მიდგომის არსს და მის ფასეულობათა პრიორიტეტებს. არა სიმშვიდე, არამედ თავისუფლება, არა ძილი, არამედ გამოღვიძება, არა მორჩილება, არამედ სულის ამბოხი - ასეთია თვითშემეცნების ჭეშმარიტი გზა. შემდეგ ლექციაში ჩვენ დაწვრილებით განვიხილავთ ინდივიდუაციის იდეას და იმ ძირითად არქეტიპებს, რომლებსაც ამ გზაზე ვხვდებით.
რეკომენდებული ლიტერატურა: იუნგი - „მოგონებები, სიზმრები, მსჯელობები“, „ტავისტოკური ლექციები“, „არქეტიპი და სიმბოლო“, ვალერი ზელინსკი - „ანალიტიკური ფსიქოლოგიის ლექსიკონი“.