ავტორი: მეკო გელაშვილი
დარენ არონოფსკის "შადრევანი" ერთ-ერთი გამორჩეულია იმ იშვიათ ფილმთაგან, რომელიც იმდენად მიყვარს, რომ ხშირად მხოლოდ კადრების ხელახლა სანახავად, ახალი სიმბოლური შრეების აღმოსაჩენად ვუყურებ ხოლმე. დარენ არონოფსკის ფილმებს აქვთ ეს განსაკუთრებული ძალა, ერთხელ თუ ნახავ, შეუძლებელია ამ კადრების დავიწყება. მუდმივ ამოხსნას რომ ითხოვს ისეთ გამოცანად რჩება ხოლმე გონებაში.
ფილმი „შადრევანი", ერთი შეხედვით, სტანდარტულად მიყვება ჯოზეფ კემპბელის გმირის მოგზაურობას, მაგრამ, ეს მხოლოდ ზედაპირია. სინამდვილეში, ფილმი წარმოადგენს განწმენდის ციკლს, სადაც სამი დროის სპირალი ერთმანეთს კვეთს, როგორც უძველეს მითებში, სადაც დრო წრიულია და არა ხაზოვანი. როგორც მირჩა ელიადეს "მარადიული დაბრუნების მითში", აქაც დრო მიემართება არა წინ, არამედ შიგნით, საკუთარი თავისკენ. ფილმი სამ ისტორიას ჰყვება ერთსა და იმავე სულზე, რომელიც სხვადასხვა დროსა და სივრცეში განსხეულდება. ეს არის ისტორია ადამიანზე, როგორც გმირის მაძიებელზე საკუთარ თავში, იმ მომენტზე, როდესაც ადამიანური არსება აცნობიერებს თავის ფუნდამენტურ და ძირეულ მარტოობას დიად სამყაროში. სამივე დროითი განზომილების პროტაგონისტი, სახელად ტომი (ჩემი აზრით „თომა“ და ქვემოთ ავხსნი რატომ) ცდილობს გადაარჩინოს თავისი მარადიული სიყვარული, იზაბელა (იზი) იმ გარდაუვალი ძალისგან, რომელსაც ვერავინ გაექცევა - სიკვდილისგან. ეს ბრძოლა გვაგონებს ორფეოსის მოგზაურობას ქვესკნელში ევრიდიკეს დასაბრუნებლად, მაგრამ, კიდევ უფრო მეტად გილგამეშის ეპოსს, სადაც გმირი უკვდავების ძიებაში მიდის ენქიდუს სიკვდილის შემდეგ.
პირველი განზომილებაა - კონკისტადორი და იმპერია. XVI საუკუნის კონკისტადორი, ტომასი, დედოფალ იზაბელას სამსახურში მყოფი, ეძებს უკვდავების ხეს მაიას ჯუნგლებში. ეს თხრობა პირდაპირ უკავშირდება ბიბლიურ სიცოცხლის ხეს ედემის ბაღიდან. კონკისტადორის მოგზაურობა მაიას ჯუნგლებში წარმოადგენს ადამიანის ტრაგიკულ მცდელობას, დაუბრუნდეს ედემის ბაღს, საიდანაც იგი განდევნეს. თუმცა, განსხვავებით პირველი ადამიანისგან, რომელიც დაკარგავს უკვდავებას ცოდნის გემოს გასინჯვის შემდეგ, ტომასი ცდილობს დაიბრუნოს უკვდავება ცოდნისა და ძალაუფლების მეშვეობით. პარადოქსია დაბრუნება იქ, საიდანაც განდევნეს, არა სინანულით და თავმდაბლობით, არამედ, იმპერიული ამბიციით, რომელიც მხოლოდ აღრმავებს განდევნის ტრაგედიას. არონოფსკი გვაჩვენებს, რომ ედემი არ შეიძლება იყოს დაპყრობილი, ის უნდა მიიღო როგორც მადლი.
მეორე განზომილებაა - მეცნიერი და მისი ტკივილი. თანამედროვე ტომი ნეირობიოლოგია, რომელიც ცდილობს მოძებნოს წამალი ცოლის განსაკურნად. მეცნიერის შინაგანი ბრძოლა გვაგონებს ფაუსტის პარადიგმას, რომელიც ცოდნის სანაცვლოდ სულს ჰყიდის. ცოლისთვის წამლის ძიებაში ის აღმოაჩენს გუატემალური ხის ქერქს, რომელიც აჩერებს სიმსივნურ უჯრედებს, მაგრამ, როგორც ოდისევსი სირენების წინაშე, ისიც ორად გაიყოფა - მეცნიერულ ცნობისმოყვარეობასა და ადამიანურ სიყვარულს შორის.
მესამე განზომილებაა - მომავლის ბერი და სიცოცხლის ხე. კოსმიური ბერი XXVI საუკუნეში, რომელიც იცავს სიცოცხლის ხეს და მოგზაურობს სიკვდილისკენ მიმავალი ვარსკვლავისკენ, არის კაცობრიობის უკანასკნელი მცდელობა, დაძლიოს სიკვდილი. ეს განზომილება დაახლოებით მიანიშნებს ჰერმან ჰესეს "ზიდჰარტაზე". სიცოცხლის ხე აქ მრავალშრიანი სიმბოლოა, რომელიც აერთიანებს სხვადასხვა მითოლოგიურ ტრადიციას. ის არის ნორდიკული იგდრასილი - მსოფლიო ხე, რომელიც აკავშირებს ცხრა სამყაროს, სადაც ფესვი სწვდება ქვესკნელს, ხოლო წვერი - ღმერთების სამყოფელს. როგორც იგდრასილი კვებავს კოსმოსს, ასევე ხე "შადრევანში" არის არამხოლოდ სიცოცხლის წყარო, არამედ, სამყაროს ღერძი, ცენტრი. ამ სიმბოლოს მეშვეობით არონოფსკი გვეუბნება, რომ სიკვდილის დაძლევა არ გულისხმობს მის თავიდან არიდებას, არამედ, მისი ადგილის გააზრებას კოსმიურ წესრიგში. ტომი, როგორც ბერი, განასახიერებს არამხოლოდ პიროვნულ ტრაგედიას, არამედ, კოლექტიურ კაცობრიულ ისტორიას - გზას მატერიალურიდან სულიერისკენ, შიშიდან მიღებისკენ, ეგოდან ტრანსცენდენტურობისკენ. ეს გახლავთ პლატონის გამოქვაბულის ალეგორიის თანამედროვე ვერსია - ადამიანი, რომელიც ბოლოს და ბოლოს ხედავს "ჭეშმარიტების მზეს" და აცნობიერებს, რომ სიცოცხლე არის არა ბრძოლა სიკვდილის წინააღმდეგ, არამედ, ციკლური პროცესი.
ტომი სამივე ისტორიაში მარცხდება ტრადიციული გაგებით, მაგრამ ეს მარცხი არის მისი ნამდვილი გამარჯვება. ტომის ჩრდილი, წარუმატებლობის შიში წარმოადგენს იუნგისეულ არქეტიპს, რომელსაც უნდა შეხვდე და გააცნობიერო. მისი შიში სიკვდილის წინაშე არის შიში საკუთარი მოკვდავობის წინაშე. შიში იმისა, რომ თავადაც განუყოფელია იმ სიკვდილისგან, რომელსაც ებრძვის. ტომი ნელ-ნელა იაზრებს, რომ ყველა დიდ იდეას სჭირდება მსხვერპლი გმირის მხრიდან. საკუთარ თავთან გამთლიანებისთვის, მასთან მიახლოვებისთვის საჭირო მსხვერპლი ეგოა.
ფილმის ვიზუალური მხარე სავსეა სიმბოლიზმით. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ლოტოსის ყვავილის მეტაფორა, რომელიც ძალიან მნიშვნელოვანია ჰინდუისტურ და ბუდისტურ ტრადიციებში. ლოტოსი, რომელიც იზრდება ტალახში, მაგრამ არის სუფთა და ულამაზესი, სიმბოლოა სულიერი ტრანსფორმაციისა. სიცოცხლის ხის ნაყოფი, რომელსაც ტომი მიირთმევს არონოფსკისთან ტრანსფორმაციის საშუალებაა.
აქ შეიძლება პარალელი გავავლოთ ტოლკინის "სილმარილიონთან", სადაც სინათლის ხეები, ტელპერიონი და ლაურელინი, ვალინორში, უკვდავთა მიწაზე იზრდებოდა. როცა მელქორი და უნგოლიანტი ანადგურებენ ამ ხეებს, ეს არის პირველცოდვის და ედემის დაკარგვის ალეგორია. მიუხედავად ამ სიბოროტისა, სინათლე შენარჩუნდება სილმარილებში, ძვირფას თვლებში, რომლებიც ინახავენ ხეების უკანასკნელ ბრწყინვალებას. ამ თვლებისთვის გამართული ომები შეიძლება შევადაროთ უკვდავების ძიებას "შადრევანში" - ორივე შემთხვევაში ადამიანები ებრძვიან რაღაცას, რომელიც მათ აღემატება და სწორედ ეს ბრძოლა ხდება მათი დაცემის მიზეზი. თუმცა, როგორც ტოლკინის სამყაროში სინათლე საბოლოოდ ბრუნდება ვარსკვლავის სახით, ასევე "შადრევანშიც" სიკვდილი არის არა დასასრული, არამედ ტრანსფორმაცია, ახალი სინათლის დასაბამი. ორივე ნარატივში მოკვდავობა წარმოდგენილია არა როგორც წყევლა, არამედ, როგორც "საჩუქარი" (ტოლკინის ტერმინი), რომელსაც უნდა შევეგუოთ.
რაც შეეხება ტომის სახელს სამივე განზომილებაში, ეს პირადად მე მანიშნებს ურწმუნო თომაზე. ბიბლიური თომა მოციქული, რომელიც არ დაიჯერებს ქრისტეს აღდგომას, სანამ საკუთარი თვალით არ დაინახავს და ხელით არ შეეხება მის ჭრილობებს. "შადრევანში" თომა სამივე დროში ვერ ეგუება სიკვდილის იდეას და ეჭვობს რეალობას. იგი ცდილობს გადაარჩინოს იზი, მაგრამ არ სჯერა ან ვერ იღებს სიკვდილის გარდაუვალობას. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც პირადად "შეეხება" სიკვდილს (პირდაპირი გამოცდილების დონეზე), იწყებს რწმენის მოპოვებას - არა რელიგიური გაგებით, არამედ, როგორც სამყაროს წესრიგის მიღებას. ასევე, სახელი „თომა“ მომდინარეობს არამეულიდან და ნიშნავს "ტყუპს". ფილმში თომა არის ერთგვარი "ტყუპი" საკუთარი თავისა სხვადასხვა დროით განზომილებაში. იგი ერთდროულად ცხოვრობს სამ არსებობაში, როგორც შუამავალი სიცოცხლესა და სიკვდილს შორის. ეს შეიძლება მივიჩნიოთ მეტაფორად იმისა, თუ როგორ დგას ადამიანი ორ სამყაროს გასაყარზე.
ბოლოს, არ შემიძლია არ აღვნიშნო კლინტ მანსელის საოცარი მუსიკა. ვისაც არ გინახავთ, მიხვდებით, რომ ეს სასწაული მუსიკა, ფაქტობრივად, ნახევარი ფილმია. "შადრევანი" არ არის მხოლოდ ფილმი დანაკარგსა და სიკვდილზე. ეს არის მედიტაცია იმაზე, თუ როგორ გახდეს ტკივილი სიბრძნის წყარო. როგორც ნიცშე ამბობს "რაც არ მკლავს, მაძლიერებს" - ტომის ტანჯვა სამივე განზომილებაში არის მისი გარდაქმნის გზა. ფილმი გვახსენებს, როგორ უნდა ვებრძოლოთ ტკივილს საკუთარ თავში და როგორ შეუძლია ამ გაცნობიერებას საკუთარ თავს დაგვაახლოვოს. ბოლოს, სამივე ტომი - კონკისტადორი, მეცნიერი და ბერი პოულობს პასუხს არა მარადიული სიცოცხლის მოპოვებაში, არამედ, სიკვდილის, როგორც სიცოცხლის ნაწილის მიღებაში.
