აბრაჰამ მასლოუს მეოთხე ძალა - ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის მოკლე ისტორია
აბრაჰამ მასლოუს მეოთხე ძალა - ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის მოკლე ისტორია
XX საუკუნის შუაწელს ამერიკულ ფსიქოლოგიაში ორი ძირითადი სკოლა: ბიჰევიორიზმი და ფროიდიზმი, ბატონობდა. თუმცა დღითიდღე იზრდებოდა უკმაყოფილება ამ ორი მიმართულების მიმართ, რომლებიც ითვლებოდნენ ერთადერთ და სწორ მიმართულებებად ადამიანის ფსიქიკასთან მიმართებაში, რამაც გამოიწვია ჰუმანისტური ფსიქოლოგიის განვითარება. მთავარი და ყველაზე თანმიმდევრულ წარმომადგენლებად ამ ახალ სფეროში გახდა ცნობილი ამერიკელი ფსიქოლოგი აბრაჰამ მასლოუ. მის მიერ განხორციელდა როგორც ბიჰევიორიზმის, ისე ფსიქოანალიზის, ანუ, როგორც იგი მათ უწოდებდა, ფსიქოლოგიური მეცნიერების «პირველი და მეორე ძალთა» შეზღუდვების გამოწვლილვითი კრიტიკული განხილვა, ხოლო ფსიქოლოგიის შიგნით გამომუშავებულ იქნა ახლებური ხედვის საფუძვლები (Maslow, 1969).
მასლოუს მიერ ბიჰევიორიზმის მიმართ წაყენებული მთავარი პრეტენზია მდგომარეობდა იმაში, რომ ცხოველების, როგორებიცაა მტრედები ან ვირთხები, შესწავლას შეეძლო მოეხდინა ადამიანის ცხოველქმედების მხოლოდ იმ მხარეების გარკვევა, რომლებიც საერთო გვაქვს ამ ცხოველებთან. აქედან გამომდინარე, ამას არ ჰქონდა რაიმე მნიშვნელობა უფრო მაღალი, მხოლოდ ადამიანისათვის დამახასიათებელი თვისებების, როგორიცაა სიყვარული, თვითშეგნების, ნების თავისუფლებისა და პირადი თავისუფლების, ზნეობის, ხელოვნების, ფილოსოფიის, რწმენისა და მეცნიერებისათვის. ასევე აღნიშნული დიდწილად აზრსმოკლებული, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში უარყოფითიც კი იყო უშუალოდ ადამიანისათვის დამახასიათებელ თვისებებთან, სიხარბესთან, ძალაუფლებისადმი სწრაფვასთან, შეუბრალებლობასა და «ბოროტ მტრობასთან» მიმართებაში. იგი ასევე აკრიტიკებდა ბიჰევიორისტების მიერ ცნობიერებისა და თვითდაკვირვების გაუთვალისწინებლობისა და მათ კონცენტრაციას მხოლოდ და მხოლოდ ქცევის შესწავლაზე.
აბრაჰამ მასლოუ
ამისგან განსხვავებით, ჰუმანისტური ფსიქოლოგიის, მასლოუს «მესამე ძალის» მთავარ საგანს წარმოადგენდა ადამიანის სამყარო, და ეს სწავლება ღირსეულ ადგილს უთმობდა ცნობიერებას და საკუთარ თავში ჩაღრმავებას, როგორც კვლევით საქმიანობაში ობიექტივისტური მიდგომის მნიშვნელოვან დამატებით ფაქტორს.
ბიჰევიორისტების ექსლუზიური აქცენტი გარემოს მიერ განპირობებულობაზე, გაღიზიანებასა და პასუხზე, წახალისებასა და დასჯაზე შეიცვალა ყურადღებით შიდა მისწრაფებებისა და მიზანმიმართულობასადმი, საკუთარი თავის, როგორც ადამიანის რეალიზებულობის™ შეგრძნების მიღწევისადმი და ადამიანური უნარების სრული გამოხატვისადმი.
ფსიქოანალიზის მისეულ კრიტიკაში მასლოუ ასაბუთებდა, რომ ფროიდი და მისი მიმდევრები აყალიბებდნენ საკუთარ დასკვნებს ადამიანის სულის შესახებ პირველ რიგში ფსიქოპათოლოგიის სფეროში ჩატარებული კვლევებიდან გადმომდინარე. იგი ვერ ურიგდებოდა მათ ბიოლოგიურ რედუქციონიზმს და მიდრეკილებას აეხსნათ ყველა ფსიქოლოგიური პროცესი მხოლოდ ძირითადი ინსტინქტებზე დაყრდნობით. მათთან შედარებით, ჰუმანისტური ფსიქოლოგია აქცევდა საკუთარ ყურადღებას ჯანმრთელ ადამიანებს, ასევე ადამიანებს, რომლებიც უჩვეულო უნარებს ავლენდნენ სხვადასხვა სფეროში («პოპულაციის წვერის წანაზარდი» მასლოუ), ადამიანის განვითარებასა და მის შესაძლებლობებზე და ფსიქიკის უფრო და უფრო მაღალ ფუნქციებს. ამასთანავე, ჰუმანისტური ფსიქოლოგია ხაზს უსვამდა, რომ ფსიქოლოგია უფრო მგრძნობიარე უნდა იყოს ადამიანის მოთხოვნებისადმი და ემსახუროს საზოგადოების უმთავრეს ინტერესებსა და მიზნებს.
აბრაჰამ მასლოუსა და ენტონი სიუტიჩის მიერ ჰუმანისტური ფსიქოლოგიის (AHP) ასოციაციისა და საკუთარი ჟურნალის დაფუძნების რამდენიმე წლის შემდეგ,ახალმა მოძრაობამ მოიხვეჭა ძალზედ დიდი პოპულარულობა მათ შორის, ვისთვისაც ადამიანების სულიერი ჯანმრთელობა პროფესიულის საქმიანობის საგანს წარმოადგენს ამერიკაში ისევე, როგორც ფართო საზოგადოებაში. ჰუმანისტური ფსიქოლოგიის მრავალგანზომილებიანმა ხედვა და მისმა კონცენტრირებამ მთლიანად ადამიანზე ურზუნველჰყო ფართო შესაძლებლობები ახალი ქმედითი თერაპიული მიდგომების მდიდარი პალიტრის განვითარებისათვის, რომლებმაც უჩვეულოდ გააფართოვეს ჩვენი უნარები გადავჭრათ ემოციური, ფსიქოსომატური, პიროვნებათაშორისი და საზოგადოებრივ-ფსიქოლოგიური პრობლემები.
ზემოხსენებული ახალი თერაპიული მიდგომების ერთ-ერთ ყველაზე ნიშანდობლივ მახასიათებელს წარმოადგენდა ტრადიციული ფსიქოთერაპიის მხოლოდ და მხოლოდ სიტყვიერი სტრატეგიების უარყოფა, რამაც გადართო ყურადღება ემოციების გამოხატვიდან და პიროვნული ისტორიების, არაცნობიერი მისწრაფებების გამოკვლევიდან პაციენტების შეგრძნებებსა და აზრებზე აქ და ამჟამად. თერაპიული რევოლუციის სხვა საყურადღებო ნიშანს წარმოადგენდა ის, რომ მეტი ყურადღება მიექცა სულსა და სხეულს შორის კავშირს, ამასთანავე გადაილახა ფსიქოთერაპიაში მანამდე არსებული აკრძალვა შეხებაზე. სწორად ამ დროს იქცა სხეულთან მუშაობის სხვადასხვა სახეოებები განსხვავებული სტრატეგიების განუყოფელ ნაწილად. ჰუმანისტური თერაპიის საჩვენებელ მაგალითებად შეიძლება დასახელდეს ფრიც პერლზის გეშტალტ-თერაპია, ალექსანდრ ლოუენის ბიოენერგეტიკა და სხვა ნეორაიჰიანული მიდგომები, ჯგუფური შეხვედრები და ფსიქოლოგიური მარათონები.
თუმცა მიუხედავად ჰუმანისტური ფსიქოლოგიის პოპულარობისა, მისი დამფუძნებლები მასლოუ და სიუტიჩი უკმაყოფილონი იყვვნენ იმ გაუგებარი ცნებითი არსენალით, რომლებიც მათ შექმნეს თავდაპირველად. სულ უფრო და უფრო ღრმად აცნობიერებდნენ ისინი, რომ არ ითვალისწინებდნენ ძალზედ მნიშვნელოვან მდგენელს - ადამიანის ფსიქიკის სულიერ განზომილებას (Sutich, 1976). აღმოსავლური სულიერი ფილოსოფიისადმი, სხვადასხვა მისტიური ტრადიციების, მედიტაციის, უძველესი და ხალხური სიბრძნეებისადმი ყურადღების აღდგენამ ისევე, როგორც ფსიქოდელიური ექსპერიმენტირების სულ უფრო ფართო გავრცელებამ ენერგიულ 1960-იან წლებში, აბსოლუტურად მკაფიოდ წარმოაჩინა, რომ ყოვლისმომცველი და ყველა კულტურებისათვის ქმედითმა ფსიქოლოგიამ უნდა მოიცვას მონაცემები ისეთი სფეროებიდან, როგორებიცაა მისტიური მდგომარეობები, კოსმოსური ცნობიერება, ფსიქოდელიური განცდები, ტრანსის მოვლენა, შემოქმედებითი, რელიგიური, მხატვრული და სამეცნიერო შთაგონება.
1967 წელს მცირე სამუშაო ჯგუფი აბრაჰამ მასლოუს, ენტონი სიუტიჩის, სტანისლავ გროფის, ჯეიმს ფეიდიმანის, მაილზ ვიჩისა და სონი მარგულისის შემადგენლობით შეიკრიბა მენლო-პარკში (კალიფრონია) ახალი ფსიქოლოგიის შექმნის მიზნით, რომელიც გაითვალისწინებდა ადამიანის განცდების მთლიანობას, მათ შორის ცნობიერების სხვადასხვა უჩვეულო მდგომარეობებს. ამ საუბრების დროს, მასლოუ და სიუტიჩი დაეთანხმნენ გროფის წინადადებას ახალ მიმართულებას დარქმეოდა «ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგია». ამ ახალმა ცნებამ შეცვალა მათივე საკუთარი თავდაპირველი სახელწოდება «ზეადამიანური» ან «ადამიანის სფეროს მიღმა არსებული» ფსიქოლოგია. ამის შემდგომ მცირე ხანში მათ შექმნეს «ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის ასოაციაცია» (ატპ) და «ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის ჟურნალი». რამდენიმე წლის შემდეგ, 1975 წელს, რობერტ ფრეიჯერმა დააფუძნა პალო-ალოტში (კალიფორნია) ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის ინსტიტუტი, რომელიც სამ ათწლეულზე მეტი დროის განმავლობაში რჩებოდა ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის სფეროში მიმდინარე განათლების, კვლევისა და თერაპიის ავანგარდში.
ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიამ, ანუ «მეოთხე ძალამ», იკისრა მუშაობის დაწყება მთავარ არასწორ წარმოდგენებზე, რომლებიც გაბატონებული იყო ფსიქიატრიასა და ფსიქოლოგიაში – რწმენასა და სულიერებასთან მიმართებაში. იგი ასევე ითვალისწინებდა ცნობიერებისა და ზოგიერთ სხვა სფეროში არსებულ თანამედროვე მონაცემებს, რომლებსაც მეტ-ნაკლებად სარწმუნო ახსნა არ მოეძებნებოდა არსებულ სამეცნიერო პარადაგმის საშუალებით. მაიკლ ჰარნერმა, უნაკლო აკადემიური რეპუტაციის მქონე ამერიკელმა ანთროპოლოგმა, რომელმაც საველე მუშაობისას ამაზონის ჯუნგლებში გაიარა განსაცვიფრებელი ნათლობა შამანად, საკუთარი წიგნის «შამანის გზა» წინასიტყვაობაში ძალიან მოკლედ შეაჯამა აკადემიური ფსიქოლოგიის ნაკლოვანებები (Harner, 1980). მან განაცხადა, რომ ინდუსტრიულ ცივილიზაციაში სულის ცნება ძალზედ დამახინჯებულია ორი თვალსაზრისით: იგი ეთნო და კოგნიცენტრულია (უმჯობესია ალბათ ითქვას, რომ იგი პრაგმაცენტრულია).
იგი ეთნოცენტრულია იმ თვალსაზრისით, რომ მუშავდებოდა და მტკიცდებოდა დასავლური მეცნიერ-მატერიალისტების მიერ, რომლებიც თვლიდნენ, რომ მათი საკუთარი ხედვა წარმოადგენს აღმატებულს ოდესმე, ნებისმიერ ეპოქაში არსებულ სხვა ადამიანთა თანასაზოგადეობის ხედვაზე. მათი აზრით, მატერია პირველადია, ხოლოდ სიცოცხლე, ცნობიერება და გონი - მისი მეტად ან ნაკლებად შემთხვევითი თანმდევი პროდუქტები. სულიერება ნებისმიერი სახით და მისი რაფინირებულობის ნებისმიერ დონეზე ასახავს მეცნიერების მიმართებაში არსებული ფაქტების უცოდინრობას ან ცრურწმენას, ბავშვურ გულუბრყვილ ნდობას, თვითმოტყუებას და პირველყოფილ მაგიურ აზროვნებას. უშუალო სულიერი განცდები, რომლებიც მოიცავდნენ კოლექტიურ არაცნობიერს ან არქეტიპულ ხატებსა და სამყაროებს, განიხილება ტვინის პათოლოგიურ პროდუქტებად. თანამედროვე კონფორმისტული ფსიქიატრების დომინანტური უმრავლესობა ძირითადი რელიგიების ფუძემდებლების, წმინდანდების და წინასწარმეტყველების წინასწარმეტყველურ განცდებს მძიმე გონებრივ დარღვევებად, თუმცა მსგავსი პოზიციის დასაცავად მათ არ ჰყოფნის ჭეშმარიტი, ნამდვილად სამედიცინო დასაბუთებები და ლაბორატორიული მონაცემები. რიტუალური და სულიერი ცხოვრების საკუთარ დამცინავ უარყოფაში ისინი არ ასხვავებენ პირველყოფილ ხალხურ რწმენებს, წმინდა წერილების ბუკვალისტურ ფუნდამენტალურ ინტერპრეტაციებსა და აღმოსავლური სულიერი ფილოსოფიის უნატიფეს მისტიურ ტრადიციებს შორის, რომლებიც ეფუძნება საუკუნეთა განმავლობაში მიზანმიმართულ სულის თვითჭვრეტას.
ფსიქიატრიული ლიტერატურა მოიცავს უთვალავ წიგნსა და სტატიას, რომელშიც მოთხრობილია იმაზე, თუ რა კლინიკური დიაგნოზი შეესაბამებოდა ყველაზე უკეთ სულიერების უდიდეს მაგალითებიდან ბევრს. წმინდა ანტონს შიზოფრენიკს, წმ. იოანე ჯვრისას უწოდებდნენ «მემკვიდრეობით გადმონაშთს», წმინა ტერეზა ავილელს უარყოფდნენ, როგორც მძიმე ისტერიული ფსიქოზით დაავადებულს, ხოლო მოჰამედის მისტიური განცდები მის ეპილეფსიას მიაწერს. ბევრი სხვა რწმენისა და სულიერების მაგალითი როგორებიცაა, ბუდა, იესო, რამაკრიშნა და შრი რამანი მახარში განიხილებოდა, როგორც ფსიქოზის დაავადებული მათი წინასწარმეტყველური განცდებითა და «ჰალუცინაციების გამო». ზუსტად ასევე რამდენიმე ტრადიციულად მომზადებული ათროპოლოგი კამათობდა, საჭიროა თუ არა შამანებს დაესვას შიზოფრენიის, მოსიარულე ფსიქოტიკების, ეპილეფტიკების ან ისტერიული აშლილობის დიაგნოზი. სახელმოხვეჭილმა ფსიქოანალიტიკოსმა ფრანც ალექსანდერმა, რომელიც ცნობილი იყო, როგორც ფსიქოსომატური მედიცინის ერთ-ერთი ფუძემდებელმად, სტატიაც კი დაწერა, რომელშიც ბუდისტური მედიტაცია აღწერა ფსიქოპათოლოგიის ენაზე და უწოდა «ხელოვნური კათატონია» (Alexander, 1931).
და თუ დასავლური ფსიქოლოგია და ფსიქიატრია აღწერენ უძველესი და პირველყოფილი კულტურების ჩვეულებით და სულიერ ცხოვრებას პათოლოგიის ენაზე, ინდუსტრიული ცივილიზაციის საშიში უკიდურესობები, რომლებმაც სწორედაც რომ დააყენეს პლანეტაზე არსებული სიცოცხლე რისკის ქვეშ, ჩვენი ცხოვრების იმდენად განუყოფელ ნაწილებად იქცნენ, რომ იშვიათად იწვევენ რამე განსაკუთრებულ ყურადღებას ექიმთა და მკვლევართა მხრიდან, და რაღა თქმა უნდა, არ ხდება მათზე პათოლოგიების აღმნიშვნელი მქონე იარლიყების მიწებება. ჩვენ ვართ ფუნდამენტალური დაუსრულებელი გაუმაძღრობისა და გაბოროტებული მტრობის ყოველდღიური გამოვლინების მოწმენი: არაგანახლებადი რესურსების განიავებისა და მათი ინდუსტრიულ ნარჩენებად გადაქცევას, სიცოცხლისათვის უკიდურესად საშიშ დაბინძურებას ბირთვული ნალექებით, მომწამლავი ქიმიკატებითა და გიგანტური ნავთობის ლაქებით, სამეცნიერო აღმოჩენებით ფიზიკაში, ქიმიასა და ბიოლოგიაში ბოროტად გამოყენების მაგალითებით მასობრივი განადგურების იარაღის შექმნის მიზნით, რომელიც მშვიდობიანი მოსახლეობის განადგურებასა და მათ გენოციდს იწვევს, სამხედრო ოპერაციების დაგეგმვას, რომლებიც მილიონობით ადამიანს დახოცავს.
აპოკალიფსის ამგვარი დამღუპველი სტრატეგიებისა და სცენარების დამპროექტებლები და მომხრეები არამხოლოდ თავისუფლად დააბიჯებენ, არამედ მდიდრები, და ცნობადები არიან და ფლობენ გავლენიან მდგომარეობას საზოგადოებაში და აქვთ პრივილეგიები. აღნიშნულს კიდევ ერთხელ ადასტურებს შემდეგი: პიროვნებებს, რომლებსაც მისტიური მდგომარეობები განუცდიათ, რომლებსაც მათი ცხოვრების შეცვლა შეუძლიათ, ფსიქოსულიერი სიკვვდილისა და აღდგომის ან წინა ცხოვრების განცდის შემთხვევები, ხვდებიან ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში დამღასავით დასმული დიაგნოზით და ფსიქოფარმაკოლოგიური დამთრგუნველი მკურნალობით. ამას უწოდებს სწორედ მაიკლ ჰარნერი ეთნოცენტრულ წინასწარ დარწმუნებულობას იმის შეფასებაში, თუ რა წარმოადგენს ნორმას და რა პათოლოგიას.
მაიკლ ჰარნერის თანახმად, დასავლური ფსიქიატრია და ფსიქოლოგია ავლენს ასევე უმძლავრეს კოგნიცენტრულ წინასწარ მიკერძოებას. ამაში იგი მხედველობაში იღებს იმას, რომ ამ დისციპლინებმა შეიმუშავეს საკუთარი თეორიები გამოცდილებისა და დაკვირვებები ცნობიერების ჩვეულ მდგომარეოებებზე დაყრდნობით და თანმიმდევრულად არ ცნობდნენ ან ამახინჯებდნენ ცნობებს ცნობიერების უჩვეულო მდგომარეობების შესახებ, როგორებიცაა ფსიქოდელიური თერაპიის, ქმედითი განცდითი თერაპიების, ადამიენებთან მუშაობის შესახებ, რომლებიც ფსიქოსულიერ განცდებში არიან, ასევე მედიტაციის კვლევასთან, საველე ანთროპოლოგიურ ძიებებსა და თანატოლოგიასთან დაკავშირებულ შემთხვევებთან. ამ სფეროს კვლევიდან მიღებული მონაცემები, რომლებიც ანგრევენ გაბატონებულ პარადიგმას, ან სრულ იგნორირებას ექვემდებარებოდნენ, ან ხდებოდა მათი გაუფასურება და დამახინჯება პარადიგმასთან ფუნდამენტური შეუთავსებლობის გამო.
წინა მონაკვეთში გამოვიყენე ცნება «ცნობიერების უჩვეულო მდგომარეობები». და, სანამ, ჩვენ საუბარს გავაგრძელებდეთ, ღირს მისი მნიშვნელობის განმარტება. ცნობიერების უჩვეულო მდგომარეობების ცნება გამოიყენება ძირითადად იმ მკვლევართა მიერ, რომლებიც სწავლობენ მათ და აღიარებენ მათ მნიშვნელობას. ფსიქიატრები გაბატონებული უმრავლესობიდან უპირატესობას ანიჭებენ შეცვლილი მდგომარეობების ცნებას, რომელიც ასახავს მათ რწმენას, რომ მხოლოდ ყოველდღიური ცნობიერების მდგომარეობა ითვლება ნორმალურად და რომ გამონაკლისის გარეშე ყველა გადახრა ამ ნორმალური მდგომარეობიდან წარმოადგენს სინამდვილის აღქმის პათოლოგიურ დამახინჯებას და არანაირი კეთილისმყოფელი გავლენა არ გააჩნიათ . თუმცა უჩვეულო მდგომარეობების თავად ცნებაც კი ზედმეტად ფართეა ჩვენი თხრობისათვის,რადგან ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგია მოიცავს ამ მდგომარეობათა იმგვარ ქვედაგანაყოფს, რომელიც თავის თავში აერთიანებს ევრისტიულ, განმკურნებელ, გარდამქმნელ და ევოლუციურ შესაძლებლობებსაც კი. იგი მოიცავს თავის თავში შამანებისა და მათი პაციენტების განცდებს, პირველყოფილ გარდაქმნის წეს-ჩვეულების განცდებსა და სიკვდილისა და აღდგომის უძველეს მისტერიებში მონაწილეთა შეგრძნებებს, მათ, ვინც სულიერ წრთობას გადის, ყველა საუკუნის მისტიკოსებსა და ხალხს, ვინც ფსიქოსულიერ კრიზისში იმყოფება (Grof and Grof, 1989, 2001).
ჯერ კიდევ ჩემი კვლევის ადრინდელ ეტაპზევე დიდი გაკვირვებით აღმოვაჩინე, რომ გაბატონებულ ფსიქიატრიაში ამ უჩვეულო მდგომარეობების ქვედანაყოფში არანაირი სახელდება არსებობს და ხდება მათი «შეცვლილ მდგომარეობებად» მოხსენიება. და რადგან მე მქონდა ძალუმი შეგრძნება, რომ აღნიშნული მდგომარეობები იმსახურებენ რაღაც განსხვავებას სხვებისაგან და გამოცალკევებას საკუთარ კატეგორიად, მოვიფიქრე მათთვის სახელწოდება «ქოლოტრუპულები» (Гроф, 1992). ეს რთული სიტყვა ბუკვალურად ნიშნავს «მთლიანობისკენ მიმართულს» ან «მთლიანობისკენ მოძრავს» (ბერძნული. holos – მთლიანი, სულ, და trepein – მიმართულს რისიმე მიმართ ან რაღაცისკენ). ეს ცნება მიანიშნებს, რომ ჩვენი ცნობიერების ყოველდღიურ მდგომარეობაში ჩვენ ვაიგივებთ საკუთარ თავს ჩვენი მთლიანის მხოლოდ მცირე ნაწილთან. ჰოლოტროპულ მდგომარეობებში ჩვენ შეგვიძლია გადავლახოთ სხეულებრივი «მე-ს» ვიწრო საზღვრები და გავიდეთ ტრანსპერსონალური (ზეპიროვნული) განცდების უმდიდრეს პალიტრაზე, რომლებიც მეხმარებიან ჩვენ ჩვენი ჭეშმარიტი იდენტობის აღდგენაში. სხვა საკითხთან დაკავშირებით, მე უკვე აღვწერე ჰოლოტროპული მდგომარეობების ძირითადი თავისებურებები და ის, თუ რით განსხვავდებიან ისინი ცნობიერების იმ მდგომარეობებისაგან, რომლებიც იმსახურებენ შეცვლილი მდგომარეობების სახელწოდებას (Grof, 2000). ქვემომოცემულ ტექსტში უფრო მეტი სიცხადისათვის გამოვიყენებ «ჰოლოტროპულის» ცნებას.
ტრანსპერსონალურმა ფსიქოლოგიამ შეიტანა საგრძნობი წვლილი ეთნო და კოგნიცენტრული მიკერძოების ცვლილების თვალსაზრისით, განსაკუთრებით ტრანსპერსონალური განცდის ჭეშმარიტი ბუნების და მისი მნიშვნელობის აღიარების კუთხით. ცნობიერების თანამედროვე კვლევების შუქზე სულიერების დამკვიდრებული მაღალფარდოვანი უარყოფა და პათოლოგიზაცია, დამახასიათებელი მონისტური მატერიალიზმისათვის, უკვე აღარ ჩანს იმდენად ეჭვშეუვალი. რადგანაც ჰოლოტროპულ მდგომაორებებში რეალობის სულიერი განზომილებების განცდა შესაძლებელია არანაკლები თუ იმაზე მეტის სიმძაფრით, ვიდრე მატერიალური სამყაროს ყოველდღიური განცდისას. ტრანსპერსონალური განცდების გამოწვლილვითი შესწავლა აჩვენებს, რომ შეუძლებელია მათი ინტერპრეტაცია თავის ტვინში მიმდინარე პათოლოგიური პროცესების შედეგების ჭრილში, ისინი ონტოლოგიურ სინამდვილეს წარმოადგენენ.
იმისათვის,რომ განირჩეს ტრანსპერსონალური განცდები ინდივიდუალური ფანტაზიის ნაყოფისგან, იუნგიანელი ფსიქოლოგები მიმართავენ ამ სფეროს, როგორც იმაგინალურს (წარმოსახვითს). ფრანგი მეცნიერი, ფილოსოფოსი და მისტიკოსი, ანრი კორბენი, რომელმაც პირველმა გამოიყენა ცნება mundus imaginalis, შთაგონებული იქნა ამ მხრივ მაჰმადიანური მისტიკური ლიტერატურის კვლევით (Corbin, 2000). მაჰმადიანი თეოსოფები წარმოდგენილ სამყაროს, რომელშიც ყველა არსს მგრძნობელობით სამყაროში აქვს მისი ანალოგი, უწოდებენ‘ალამ ა მიტ-ხალს’, ანუ «მერვე კლიმატს», განასხვავებენ «შვიდი კლიმატისაგან», ტრადიციული მაჰმადიანური გეოგრაფიის სფეროსაგან. გამოგონილ სამყაროს აქვს საკუთარი სიგრძე და ზომები, ხატები და ფერები, მაგრამ არ არის ხელმისაწვდომი ისევე ჩვენი გრძნობებისათვის, როგორც იქნებოდნენ, მათ რომ ნივთიერის საგნების თვისებები ჰქონდეთ. თუმცა ეს სამეფო ყველა თვალსაზრისით და მთლიანად ონტოლოგიურად ნამდვილია და ექვემდებარება იმავე სახით კონსენსუსით დადასტურებას, როგორც მატერიალურად აღქმადი სამყარო.
სულიერი განცდები ორ სხვადასხვა სახეობად ვლინდება. პირველი მათგანი, immanent divine, იმანენტური ღვთიურის განცხდა ხასიათდება ყოველდღიურობის ნატიფ, მაგრამ ღრმად გარდაქმნილ აღქმად. ადამიანი, რომელიც ფლობს ამგვარ სულიერ გამოცდილებას, ხედავს გარემომცველ სამყაროში ხალხს, ცხოველებს, მცენარეებსა და უსულო საგნებს, როგორც სამყაროსეული შემქმნელი ენერგიის ერთიანი ველის მბრწყინვალე გამოვლინებებს. იგი ფლობს არამატერიალური ფიზიკური სამყაროს უშუალო აღქმის უნარს და ხვდება, რომ საგნებს შორის საზღვრები პირობითია და არარეალური. აღნიშნულ განცდის სახეობას აქვს აშკარად ზემგრძნობიარე ბუნება და შეესაბამება სპინოზას deus sive natura, ანუ ბუნებას, როგორც ღმერთს. თუ მოვიტანთ მაგალითად ტელევიზიასთან შედარებას, ამ გამოცდილებას შეიძლება შევადაროთ ის მდგომარეობა, როდესაც შავ-თეთრი გამოსახულება უცებ ფერადი ხდება. როდესაც ხდება რამე მსგავსი, სამყაროს წინანდელი აღქმის დიდი ნაწილი რჩება ადგილზე, მაგრამ ახალი განზომილების დამატებით ძირფესვიანად გარდაიქმნება.
სულიერი განცდის მეორე სახეობა transcendent divine, ღვთიური აღმატებულობის განცდა მოიცავს საკუთარ თავში არქეტიპული ქმნილებებისა და სინამდვილის სფეროებს, რომლებიც ჩვეულებრივ დაფარულნი არიან უშუალო დაკვირვებისგან, ანუ ვერ ხდება მათი იდენტიფიცირება ცნობიერების ჩვეულებრივ მდგომარეობებში. ამ სახეობის სულიერი განცდებისას სრულიად ახალი ელემენტები, «იხსნებიან» ან «იშლებიან» (დევიდ ბომისგან რომ ვისესხოთ ეს სიტყვები) სინამდვილის სხვა დონიდან ან რიგითობიდან. თუ კვლავ დავუბრუნდებით შედარებას ტელევიზიასთან, შეიძლება ჩვენთვის განსაცვირფერებელი იყოს აღმოვაჩინოთ სხვა არხები გარდა იმ არხისა, რომელსაც ადრე ვუყურებდით, გვეგონა რა, რომ ჩვენი ტელევიზორი მხოლოდ ერთ არხს აჩვენებდა.
მთავარ და მნიშვნელოვნების მხრივ გადამწყვეტ საკითხს, რა თქმა უნდა, წარმოადგენს ზემოხსნებული სულიერი განცდების ონტოლოგიური ბუნება. უნდა მოხდეს თუ არა მათი ინტერპრეტაცია და უარყოფა, როგორც უაზრო ფანტასმაგორიის, რომელიც მომდინარეობს ტვინის პათოლოგიური პროცესიდან, რომელიც დადგინდა და აღმოჩენილ იქნა თანამედროვე მეცნიერების მეშვეობით, თუ ისინი მაინც გარკვეულწილად ასახავენ ობიექტურად არსებულ სინამდვილის განზომილებებს, რომლებიც ხელმიუწვდომელია ცნობიერების ჩვეულ მდგომარეობაში. ტრანსპერსონალური განცდების დეტალური სისტემატური კვლევა აჩვენებს, რომ ისინი ონტოლოგიურად რეალურია და მოიცავენ საკუთარ თავში არსებობის მნიშვნელოვან, ჩვეულებრივ დაფარულ განზობილებებს, რომლებიც შეიძლება დაექვემდებარონ დადასტურებას შეთანხმების საფუძველზე (Grof, 1998, 2000). გარკვეული თვალსაზრისით სამყაროს აღქმა ჰოლოტროპულ მდგომარეობაში უფრო სწორიც კია, ვიდრე ჩვენი ყოველდღიურობის აღქმა.
კვანტურმა ფიზიკამ აჩვენა, რომ მატერია არსობრივად ცარიელია და რომ სამყაროს ყველა საზღვარი მოჩვენებითია. დღესდღეისობით ვიცით შემდეგი: ყველაფერი რაც ჩვენ წარმოგვიდგება დისკრეტულ სტატიკურ ობიექტად, სინამდვილეში წარმოადგენს გამაერთიანებელი მოძრავი ენერგეტიკული ველის შიგნით არსებულ შემჭიდროებას. ამგვარი აღმოჩენა ეწინააღმდეგება სტანდარტულად არსებულ სამყაროსეულ აღქმას და გვაგონებს ინდიელების წარმოდგენას მაიაზე, მეტაფიზიკურ საწყისზე, რომელსაც შეუძლია წარმოქმნას მატერიალური სამყაროსთან მაქსიმალურად სარწმუნო ანალოგი. კოლექტიური არაცნობიერის ისტორიული და არქეტიპული სფეროების ობიექტური ბუნება თვალნათლივ იქნა დემონსტრირებული კ.გ.იუნგის და მისი მიმდევრების მიერ ბევრად ადრე იმაზე, ვიდრე განცდის ფსიქოდელიური და ახალი თერაპიების კვლევებმა დააგროვეს მონაცემები, რომელიც ამას ადასტურებენ, რაც აღარ ტოვებს ადგილს გონივრული ეჭვისათვის. ამის გარდა, ნაბიჯ-ნაბიჯ შესაძლებელი გახდა პროცედურებისა და შესაბამისი გარემოებების აღწერა, რომლებიც აადვილებდნენ ამ განცდებთან წვდომას. ისინი მოიცავდნენ თავის თავში არაფარმაკოლოგიურ პროცედურებს, როგორებიცაა მედიტაციები, მუსიკა, ცეკვა, სუნთქვის ვარჯიშები და სხვა ილეთები, რომლებიც ყველაზე დაუოკებელი წარმოდგენის არსებობის შემთხვევაშიც ვერ ჩაითვლება პათოლოგიურ ფაქტორებად.
ჰოლოტროპული მდგომარეოებების შესწავლა ადასტურებდა იუნგიანურ მიგნებას, რომ განცდები, რომლებიც სათავეს იღებენ ფსიქიკის უფრო ღრმა ფენებში (ჩემი სახელდებით «პერინატალური» და «ტრანსპერსონალური» განცდები), ფლობენ რაღაც თვისებას, რომელსაც იგი (რუდოლფ ოტოს შემდგომ) უწოდებდა ნუმინოზურობას (Jung, 1964). ცნება numinous (ზემოგრძნობიარე) შედარებით ნეიტრალურია და ამიტომ უფრო უპირატესია სხვა მსგავს სახელდებებთან რელიგიური, მისტიკური, წმინდა ან ღვთიურთან შედარებით, რომლებიც ხშირად არაზუსტი მნიშვნელობით გამოიყენება და ხშირად დამაბნეველია. ნუმინოზურობის გრძნობა ეფუძნება უშუალო შეგრძნებას, რომ ვეხებით იმ სფეროს, რომელიც წარმოადგენს სინამდვილის უფრო მაღალ წყობას, რომელიც წმინდაა და ძირფესვიანად განსხვავდება მატერიალური სამყაროსაგან.
რათა თავიდან ავიცილოთ გაუგებრობები და დაბნეულობა, რომლებმაც წარსულში არაერთი მსგავსი მსჯელობა დაუყენებიათ ეჭვქვეშ, ძალზედ მნიშვნელოვანია მკვეთრად გაიმიჯნოს სულიერება და რელიგია. სულიერება ეფუძნება სინამდვილის უჩვეულო წახნაგებსა და განზომილებების უშუალო განცდებს. სულიერებისათვის არ არის საჭირო რამე განსაკუთრებული ადგილი ან ოფიციალური წესით დანიშნული ადამიანი, რომელიც შუამავლობს ღვთიურთან. მისტიკოსებს არ სჭირდებათ ეკლესიები ან ტაძრები. გარემო, სადაც ისინი განიცდიან სინამდვილის წმინდა საზღვრებს საკუთარი ღვთიურობის ჩათვლით არის მათი სხეული და ბუნება. ამასთანავე, ოფიციალური მოვალეობების შემსრულებელი ღვთისმსახურების ნაცვლად მისტიკოსებს სჭირდებათ კრიტიკულობით აღჭურვილი მეგობრების მხარდამჭერი წრე ან მასწავლებლის ხელმძღვანელობა, რომელიც ოდნავ მათზე უფრო შორსაა წასული საკუთარ შინაგან მოგზაურობაში.
სულიერება ადამიანსა და სამყაროს შორის განსაკუთრებული სახის ურთიერთობას გულისხმობს და, ფაქტობრივად, პირად და კერძო საკითხად რჩება. მასთან შედარებით ორგანიზებული რელიგია გულისხმობს ინსტიტუციონალიზებულ კოლექტიურ საქმიანობას, რომელიც ხდება ფიქსირებულ ადგილას, ტაძრად ან ეკლესიაში, და გულისხმობს ოფიციალური გზით დანიშნულ ღვთისმსახურებს, რომლებსაც შეიძლება არც განუცდიათ პირადად სულიერი მოვლენების. როგორც კი რელიგია ხდება ორგანიზებული, ის ხშირად კარგავს საკუთარ კავშირს საკუთარი სულიერების წყაროსთან და გადაიქცევა საერო დაწესებულებად, რომელიც საკუთარი სარგებლიდან გამომდინარე იყენებს ხალხის სულიერ საჭირობებს მათი დაკმაყოფილების გარეშე.
ორგანიზებული რელიგიები ცდილობენ შექმნან იერარქიული სისტემები, რომლებიც ეძიებენ ძალაუფლებას, ხელმძღვანელობას, პოლიტიკურ გავლენას, ფულს, საკუთრებასა და სხვა საერო სიკეთეებს. ასეთ ვითარებაში რელიგიურ ხელმძღვანელობას არ მოსწონს უშუალო სულიერი განცდები, რომლებსაც შესაძლოა მისი წევრები განიცდიდნენ, რადგან ისინი ამ განცდებით თავისუფლებას ეზიარებიან და შეუძლებელია მათზე ეფექტური ზედამხედველობა და ამიტომ მათ ყველანაირ წინააღმდეგობას უქმნიან. როდესაც ასეთია ვითარება, ჭეშმარიტი სულიერი ცხოვრება გრძელდება მხოლოდ მისტიურ განტოტებებში, ბერ-მონაზონთა ორდენებში და ხსენებული რელიგიების ექსტატურ სკოლებში. რადგანაც აშკარაა, რომ ფუნდამენტალიზმი და რელიგიური დოგმები შეუთავსებელია სამეცნიერო მსოფლმხედველობასთან, იქნება ეს დეკარტე-ნიუტონური ან ახალ პარადიგმაზე დაფუძნებული მსოფლმხედველობა, არ არსებობს მიზეზები, თუ რატომ არ შეიძლება სერიოზულად მოეკიდოს ხელი ტრანსპერსონალური განცდების ბუნებისა და არსის შესწავლას. როგორც ამბობდა კენ უილბერი (Wilber, 1983) თავის წიგნში «კომუნიკაბელური ღმერთი», ნამდვილ მეცნიერებასა და ნამდვილ რელიგიას შორის არ შეიძლება იყოს წინააღმდეგობა. და თუ ისე ჩანს, რომ ამგვარი წინააღმდეგობა არსებობს, სრულიად შესაძლებელია, რომ საქმე გვაქვს «ყალბ მეცნიერებასთან» და «ყალბ რელიგიასთან», რა შემთხვევაშიც როგორც ერთ, ისე მეორე მხარეს აქვს სხვა მხრის პოზიციის მიმართ სერიოზული გაუგებრობა და სრულიად შესაძლებელია, ყალბი ან ყურით მოთრეული წარმოდგენები საკუთარი დისციპლინის შესახებ.
ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგია, რომელიც აღმოცენდა 1960-იან წლებში, გამოირჩევა მგრძნობელობით კულტურის მიმართ და უძველესი და პირველყოფილ რიტუალური და სულიერი ტრადიციებისადმი პატივისცემით, რომელსაც ისინი ნამდვილად იმსახურებდნენ, რაც დადასტურდა თანამედროვე კვლევების მონაცემებით. ეს ასევე ეხება «ანომალური მოვლენების», დაკვირვებების ფართო პალიტრას, რომლებიც ანგრევენ გაბატონებულ პარადიგმას. აღნიშნული მოვლენების ახსნასა და ინტერპრეტაციას ვერ ახერხებს აკადემიური მეცნიერება. ამგვარად, მიუხედავად იმისა, რომ ეს ახალი სფერო იყო ყოველმხრივ და სრულად დასაბუთებული საკუთარ თავში, იგი წარმოადგენდა იმდენად რადიკალურ განსვლას პროფესიული წრეების აკადემიური წრეების აზროვნებიდან, რომ ვერანაირად ხდებოდა მისი შეთავსება ტრადიციულ ფსიქოლოგიასა და ფსიქიატრიასთან, ან დასავლური მეცნიერების დეკარტე-ნიუტონურ პარადიგმასთან.
აქედან გამომდინარე, ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგია აღმოჩნდა ზედმეტად დაუცველი «ირაციონალურობაში», «არამეცნიერულობასა» და «შერეკიბოლობაში» დადანაშაულებისაგან, განსაკუთრებით იმ მეცნიერებისაგან, რომლებსაც არ მიუწვდებოდათ ხელი დაკვირვებებისა და მონაცემების არსებულ უზარმაზარ მასივზე, რომელსაც დაეფუძნა ახალი მიმდინარეობა. ხსენებული კრიტიკოსებისათვის ასევე უცნობი იყო ის გარემოება, რომ ყველა ამ რევოლუციური მოძრაობის წამომწყები იყო უმწიკვლო აკადემიური რეპუტაციის მქონე დიპლომირებული სპეციალისტი. ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის წამომწყებთა შორის იყო ბევრი ცნობილი ფსიქოლოგი, როგორებიცაა ჯეიმს ფეიდიმენი, ჯინ ჰიუსტონი, ჯეკ კორნფილდი, სტენლი კრიპნერი, რალფ მეცნერი, არნოლდ მინდელი, ჯონ პერი, კენეტ რინგი, ფრენსის ვოონი, რიჩარდ ტარნასი, ჩარლზ ტარტი, როჯერ უოლში და ანტროპოლოგები, როგორებიცაა ენჯელის ერიენი, მაიკლ და სანდრა ჰარნერები და სხვები. ამ ხალხმა შექმნა და მიიღო ადამიანური ფსიქიკის ტრანსპერსონალური ხედვა არა იმიტომ, რომ ისინი არ უწყოდნენ ტრადიციული მეცნიერების ფუძემდებლურ პოსტულატებს, არამედ იმიტომ, რომ ესმოდათ, რომ ძველი ცნებითი სქემები სრულიად გამოუსადეგარნი იყყვნენ მათი განცდებისა და დაკვირვებების გადმოსაცემად და ვერ ხსნიდნენ მათ.
ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის არსებობის პირველ ორ ათწლეულში ამ ჯერ დაუმკვიდრებელი დისციპლინის მაშინდელი გაურკვეველი სტატუსი «საბუნემისმეტყველო მეცნიერებებს» შორის არსებითად შეიცვალა. რადგან ახალი რევოლუციური წარმოდგენების აღმოცენების კვალობაზე და მეცნიერების სხვადასხვა სფეროში მომხდარი აღმოჩენებიდან გამომდინარე, დასავლური მეცნიერების ფილოსოფია, მისი ძირითადი პოსტულატები და დეკარტე-ნიუტონური პარადიგმა აღმოჩნდა სულ უფრო სერიოზულ გამოცდის ქვეშ და რყევებს განიცდიდა. ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის მრავალი სხვა თეორეტიკოსის მსგავსად, მე დიდი ცნობისმოყვარეობით ვადევნებდი თვალყურს ამ მოძრაობას და აღვწერე იგი ჩემი წიგნის «ტვინის მიღმა» პირველ ნაწილში, როგორც მცდელობა შემევსო ბზარი ჩემ საკუთარ კვლევების დასკვნებსა და დადგენილ სამეცნიერო მსოფლხედველობას შორის (Grof, 1985).
ამგვარი სრულიად წარმოუდგენელი განმაცვიფრებელი ახალი ცნობების მიღება დაიწყო კვანტური ფიზიკის ღრმა ფილოსოფიური გააზრებიდან, რამაც სამუდამოდ შეცვალა ფიზიკური რეალობის ჩვენეული აღქმა. გასაოცარი მსგავსება თანამედროვე ფიზიკისა და აღმოსავლური ფილოსოფიის მიერ მსოფლიოს სურათს შორის, რომელიც ნაწინასწარმეტყველები იყო ალბერტ აინშტაინის, ნილს ბორის, ვერნერ ჰაიზენბერგის, ერვინ შროდინგერისა და სხვების შრომებში, სრული ასახვა ჰპოვა გასაოცარ, საფუძვლების ეჭქვეშ დამყენებელ ფრიტიოფ კაპრის წიგნში სახელწოდებით «ფიზიკის დაო» (Сарга, 1975). ფრიტიოფ კაპრის ახალი ჰორიზონტების აღმომჩენი ხედვა შემდეგ წლებში იქნა შევსებული და დახვეწილი ფრედ ალან ვოლფის, ნიკ ჰერბერტის, ამიტა გოსვამის და მრავალი სხვა ავტორის ნაშრომით (Wolf, 1981; Herbert, 1979; Goswami, 1995). ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავი იყო დევიდ ბომის წვლილი, რომელიც იყო ალბერტ აინშტაინის თანამოაზრე და კვანტურ ფიზიკასა და ფარდობითობის თეორიის შესახებ მრავალი სერიოზული და გავლენიანი მონოგრაფიის ავტორი. ექსპლიციტური და იმპლიციტური წესრიგის მისეულმა გაგებამ და მისმა მთლიანი მოძრაობის თეორიამ, რომელიც ავითარებს ჰოლოგრაფიული აზროვნების მნიშვნელობას მეცნიერებაში, მოუპოვეს დიდი პოპულარობა ტრანსპერსონალურ ფსიქოლოგიაში (Bohm, 1980) ისევე, როგორც კარლ პრიბრამის (Pribram, 1971) ტვინის ჰოლოგრაფიულმა მოდელმა.
იგივე შეიძლება ითქვას ბიოლოგ რუპერტ შელდრეიკის მორფული რეზონანსისა და მორფოგენეტიკულ ველებზე, რომელიც ნათლად აჩვენებს არაფიზიკური ველების მნიშვნელობას შეგუების მემკვიდრეობითობის, თანმიმდევრობის, მიმართულებისა და მიმდინარეობის მნიშვნელობას. დამატებით განმაცვიფრებელ წვლილს წარმოადგენდა ასევე გრეგორი ბეიტსონის (Bateson, 1979) კიბერნეტიკის, ინფორმატიკისა და სისტემათა თეორიის, ლოგიკის, ფსიქოლოგიისა და სხვა დისციპლინებში, ილია პრიგოჟინის (Prigogine, 1980; Prigogine and Stengers, 1984) დისიპატიური სტრუქტურებისა და ქაოსიდან წესრიგის, თავად ქაოსის თეორიის (Glieck, 1988), ასტროფიზიკის ანტროპული პრინციპის (Barrow and Tipler, 1986) და სხვა მრავალი.
თუმცა განვითარების თავდაპირველ ეტაპზევე გვქონდა უფრო მეტი, ვიდრე სინამდვილის ხედვის ერთმანეთთან დაუკავშირებელი ქვაკუთხედების მხოლოდ მოზაიკური ნაკრები. ამასთან დაკავშირებით, უნდა ვახსენოთ სამყაროს ყოვლისმომცველ ახალ ხედვის შექმნის ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის მინიმუმ ორი ინტელექტუალური მცდელობა. ამ მცდელობებიდან პირველთაგანი იყო კენ უილბერის ნაშრომი. წიგნების მთელ რიგში, დაწყებული «ცნობიერების სპექტრიდან» (Wilber, 1977), უილბერმა მიაღწია ცნობების კონსტრუქციული სინთეზის უმაღლეს დონეს, რომლებიც ნასესხები იქნა სრულიად სხვადასხვა სფეროდან და დისციპლინებისგან, დაწყებული ფსიქოლოგიიდან, ანთროპოლოგიიდან, სოციოლოგიიდან, მითოლოგიიდან და შედარებითი რელიგიათმცოდნეობიდან, ლინგვისტიკის, ფილოსოფიისა და ისტორიიდან კოსმოლოგიამდე, კვანტურ ფიზიკამდე, ბიოლოგიამდე, ევოლუციისა და სისტემათა თეორიის ჩათვლით. ლიტერატურის მისეული ცოდნა იყოს ჭეშმარიტად ენციკლოპედიური, მისი ანალიტიკური გონება - სისტემური და მახვილი, ხოლო მისი უნარი რთული ცნებების ჩამოყალიბებებისა - სრულიად შესანიშნავი. უილბერის შრომის შთამბეჭდავი დიაპაზონმა, ყოვლისმომცველმა ხასიათმა და ინტელექტუალურმა დისციპლინირებულობამ ხელი შეუწყო მისი თეორიის გადაქცევას ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის ფართოდ მიღებულ და ძალიან გავლენიან თეორიად.
თუმცა არ იქნებოდა სწორი იმის იმედად ყოფნა, რომ ამგვარი გაქანებისა და სიღრმის მქონე ინტერდისციპლინარული ნაშრომი შეიძლება ყოფილიყო ბოლომდე დახვეწილი და უნაკლო ყველა მიმართებითა და კუთხით. ამიტომ, სრულიად არაა გასაკვირი, რომ, უილბერის ნაშრომებმა გამოიწვია არამხოლოდ აღტაცებული გამამხნევებელი შეძახილები, არამედ სეიოზული კრიტიკა სხვადასხვა მხრიდან. კამათი მისი თეორიის წინააღმდეგობრივ და საკამათო მხარეებზე ხშირად იყო საკმაოდ უშეღავათო და პრინციპული. ამას ნაწილობრივ ხელს უწყობდა უილბერის ხშირად აგრესიული პოლემიკური სტილი - იგი თავს აძლევდა უფლებას მორიდების გარეშე პირადი ხასიათის თავდასხმები განეხორციელებინა ოპონენტებზე, რაც ნაყოფიერ დიალოგს როდი უწყობდა ხელს. ამგვარი პოლემიკის რამდენიმე მაგალითი შეკრებილ იქნა ტომში სახელწოდებით «კენ უილბერი დიალოგში» (Rothberg and Kelly, 1998), და სხვა მრავალრიცხოვან სტატიაში, მათ შორის ინტერნეტ-გვერდებზე.
კენ უილბერის ნაშრომთან დაკავშირებული მრავალი მსგავსი დასკვნა ეხება სხვა სფეროებსა და დისციპლინებს და არა ტრანსპერსონალურ ფსიქოლოგიას და ამიტომ, მათი განხილვა წინამდებარე შრომის ამოცანებსა და შესაძლებლობების ფარგლებს გასცდებოდა. თუმცა ამ წლების განმავლობაში მე და კენი ვუცვლიდით ერთმანეთს მოსაზრებებს ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის სხვადასხვა მხარის შესახებ, მათ შორის როგორც ორმხრივ კომპლიმენტებს, ისე კრიტიკულ კომენტარებს ჩვენი შესაბამისი თეორიების შესახებ. მსგავსებასა და სხვაობებს კენის სპექტრის ფსიქოლოგიასა და ჩემ საკუთარ დაკვირვებებსა და თეორიულ კონსტრაქტებს შორის პირველად შევეხე ჩემ წიგნში «ტვინის მიღმა» (Grof, 1985). მოგვიანებით დავუბრუნდი ამ თემას ჩემ ნაშრომში კრებულში, რომელსაც ეწოდება «კენ უილბერი დიალოგში» (Rothberg and Kelly, 1998), და ჩემ წიგნში «მომავლის ფსიქოლოგია» (Grof, 2000).
ჩემს ამოცანის შესრულების მცდელობას კრიტიკულად შემეფასებინა უილბერის თეორიები, ვუდგებოდი მკურნალი ექიმის კუთხით, ანუ პირველ რიგში ვეყრდნობოდი ცნობიერების კვლევების ჩემ საკუთარ ან სხვებისგან ნასესხებ თანამედროვე მონაცემებს. ჩემი აზრით, კენ უილბერის ნაშრომებში ტრანსპერსონალურ ფსიქოლოგიასთან დაკავშირებით ძირითადი დაბრკოლება მდგომარეობდა იმაში, რომ მას არ ჰქონდა რაიმე სახის საექიმო გამოცდილება და მისი ინფორმაციის პირველწყარო მომდინარეობდა მისი ღრმა ნაკითხობიდან და პირადი სულიერი გამოცდილებიდან მიღებული განცდებიდან. ამასთანავე, მან ისესხა თავისი კლინიკური მონაცემების უმეტესობა სკოლებისაგან, რომლებიც იყენებენ დაბადების შემდგომი ცხოვრების ფსიქოთერაპიის ზეპირ მეთოდებსა და ცნებების სქემებს. იგი არ აქცევდა დიდ მნიშვნელობას კლინიკურ მონაცემებს, რომლებიც შეგროვდა განცდებზე დაფუძნებული თერაპიების მიერ რამდენიმე ბოლო ათწლეულის განმავლობაში ფსიქოდელიური ნივთიერების მეშვეობით ან მათ გარეშე.
ასეთი მნიშვნელოვანი და გავლენიანი თეორიისათვის, როგორიცაა კენ უილბერის ნაშრომი, არასაკმარისია მასალის გაერთიანება სხვადასხვა უძველესი და თანამედროვე წყაროებიდან გარკვეულ ყოვლისმომცველ ფილოსოფიურ სისტემაში, რომელიც ავლენს შინაგან ლოგიკურ ერთიანობას. რადგან ლოგიკური შეთანხმებულობა, რა თქმა უნდა, ღირებული წინასწარი პირობაა, მაგრამ სიცოცხლისუნარიან თეორიას უნდა ჰქონდეს კიდევ რაიმე დამატებითი თვისება, რომელიც მეტად თუ არა, არანაკლები მნიშვნელობის მატარებელია. მეცნიერთა შორის საყოველთაოდ მიღებულია, რომ წანამძღვრების გარკვეული სისტემა წარმოადგენს მისაღებ თეორიას იმ შემთხვევაში, და მხოლოდ მაშინ, როდესაც მისი დასკვნები ეთანხმება დაკვირვების შედეგად მიღებულ ფაქტებს (Frank, 1957). მე ვეცადე გამერკვია სფეროები, რომლებშიც უილბერის მოსაზრებები მოდიოდნენ წინააღმდეგობაში დაკვირვების შედეგად მიღებულ ფაქტებთან და იწვევდნენ არათანმიმევრულობას ლოგიკის თვალსაზრისით (Rothberg and Kelly, 1998).
ერთ-ერთი ასეთი შეუსაბამობა იყო ცნობიერებისა და განვითარების მისეულ სურათში დაბადების და დაბადებასთან დაკავშირებული სფეროების ჩაურთველობა. მეორე იყო მისი ფროიდისეული და ფროიდის შემდგომი წარმოდგენის უკრიტიკოდ მიღება, რომელიც ეხებოდა ემოციური და ფსიქოსომატური აშლილობების დაბადების შემდგომი აღმოჩენების შესახებ და მის უარზე უფრო ღრმა დაბადებასთან დაკავშირებული და ტრანსპერსონალური ფესვების აღიარებაზე. უთანხმოებების დამატებით სფეროებად იქცა სულიერი განვითარების ბუნების უილბერისეული მკაცრად წრფივი წარმოდგენა, უუნარობა ურთიერთობების პარადოქსული ბუნების დანახვისა «-მდე და შემდგომ» და სიკვდილის (თანატოსის) პრობლემის დაყვანა ფსიქოლოგიაში განვითარების ერთი ღერძიდან მეორეზე გადასვლამდე.
საკითხი, რომელმაც ჩვენ შორის აზრთა მნიშვნელოვანი სხვადასხვაობა გამოიწვია, იყო კენ უილბერის მტკიცება, რომ სულიერების გახსნა ხდება ექსკლუზიურად მხოლოდ კენტავრის დონეზე, უილბერის სულიერი განვითარების იმ სტადიაზე, რომელიც განისაზღვრება გონებისა და სხეულის სრული გამთლიანებით. მაიკლ უოშბერნთან ფუნდამენტალური საკითხებში თანხმობის პირობებში, მე აღვნიშნავდი, რომ სულიერ გახსნას ხშირად აქვს სპირალის სახე, რომელიც ითავსებდა თავის თავში დაღმასვლა-აღმასვლას და არა წრფივ თანმიმდევრულობას (Washburn, 1988). განსაკუთრებით ხშირად ამგვარი გახსნა მოიცავს სულიერ სიკვდილსა და აღდგომას, როდესაც გადამწყვეტი ურთიერთქმედება პირადსა და ტრანსპერსონალურს შორის ეყრდნობა დაბადების ირგვლივ საკითხებს. ეს შეიძლება დადასტურდეს არამხოლოდ კლინიკური დაკვირვებით, არამედ მისტიკოსების ცხოვრების გამოკვლევით, როგორებიც იყვნენ წმ. ტერაზა ავილელი, წმ. იოანე ჯვრისა და სხვების, რომელთაგან მრავალს უილბერი საკუთარ წიგნში ეყრდნობა. განსაკუთრებით ეჭვსა და უნდობლობას იწვევს უილბერის წინადადება იმის თაობაზე, რომ დავუსვათ პაციენტებს დიაგნოზები ემოციური, ზნეობრივი, ეგზისტენციალური, ფილოსოფიური და სულიერი აშლილობების ენაზე, რომლებიც ისინი გამოავლენდნენ მისეული სქემის თანახმად და დაენიშნათ რამდენიმე სხვადასხვა ექიმი, რომლებიც სპეციალიზდებიან ამ სფეროებში (Wilber, 2000). ამგვარ რეკომენდაციას შეეძლო მოეხდინა შთაბეჭდილება ობივატელზე, როგორც მისი ფსიქოლოგიური პრობლემების გადაწყვეტის გარკვეულ მოხერხებულ მეთოდს, მაგრამ იგი გულუბრყვილოა და შეუსრულებელია ნებისმიერი გამოცდილი კლინიკური ექიმის თვალთახედვით.
ზემოხსენებული სირთულეები, რომლებიც ეხებიან უილბერის თეორიის რამდენიმე სხვადასხვა მხარეს, ადვილად გამოსწორებადია და ისინი არ სვამენ კითხვის ნიშნის ქვეშ მისი ზოგადი სქემის სრულფასოვნებასა და გამოყენებადობას, როგორც სინამდვილის ბუნების ყოველმხრივი გაგების მონახაზის შექმნის მცდელობას. ბოლო წლებში კენ უილბერი თვითონ გარკვეულწილად გაშორდა ტრანსპერსონალურ ფსიქოლოგიას და საკუთარი ხედვისკენ გადაიხარა, რომელსაც იგი ინტეგრალურ ფსიქოლოგიას უწოდებს. თუმცა, უფრო დეტალური განხილვისას იმისა, რასაც იგი უწოდებს ინტეგრალურ ფსიქოლოგიას, აღმოვაჩენთ, რომ იგი შორს სცდება იმას, რასაც ჩვენ ტრადიციულად «ფსიქოლოგიას ვუწოდებთ» და მოიცავს სფეროებს, რომლებიც სხვა დისციპლინებს მიეკუთვნება. მაგრამ, როგორი ფართე და ყოვლისმომცველიც არ უნდა იყოს ჩვენეული სინამდვილის ხედვა, უნდა დავიყვანოთ იმ მხარეებამდე, რომლებიც ეთანადება ჩვენს წინაშე მდგარი ამოცანების გადაწყვეტას. თუმცა, ზემოხსენებული აუცილებელი შესწორებებითა და დამატებების გათვალისწინებით, უილბერის ინტეგრალური მიდგომა იარსებებს და მომავალშიც შეასრულებს ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგიის განვითარებისათვის და არა მისი ჩანაცვლებისათვის, ფართე და სასარგებლო ფონის როლს. იგი ასევე გახდება მნიშვნელოვან დამაკავშირებელ რგოლად გაბატონებულ მეცნიერებასთან.
მეორე მცდელობას ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგია ჩართულიყო სამყაროს ახალ ყოვლისმომცველ ხედვაში იყო ერვინ ლასლოს, სისტემათა თეორიის საყოველთაოდ ცნობილი ავტორის,ინტერდისციპლინარული სფეროს მეცნიერისა და უნგრული წარმოშობის ფილოსოფოსის ნაშრომი, რომელიც ამჟამად იტალიაში ცხოვრობს. საქმიანობისა და ტალანტების უფართოესი დიაპაზონის მქონე, რენესანსის ტიტანების დარმა მრავალმხრივობით დაჯილდოებულმა პიროვნებამ, ლასლომ სიყმაწვილეშივე გაითქვა სახელი მსოფლიო მასშტაბით, როგორც ვუნდერკინდმა პიანისტმა, რომელიც კონცერტებს მართავდა. რამდენიმე წლის შემდგომ იგი დაუბრუნდა მეცნიერებასა და ფილოსოფიას, შეუდგა რა ადამიანური ბუნებისა და სინამდვილის ბუნების ძიებას, რომელიც მისი ცხოვრების საქმედ იქცა. მაშინ, როდესაც უილბერმა მხოლოდ მონახაზის სახით შექმნა ის, თუ რას უნდა ჰგავდეს ყოველივეს მომცველი თეორია, ლასლომ იგი მთლიანი სახით შექმნა (Laszlo, 1993, 1995, 2004; Laszlo and Abraham, 2004).
საკუთარ ინტელექტუალურ გადატრიალებასა და მისი წიგნების მთელ წყებაში, ლასლომ გამოიკვლია მრავალი მეცნიერება, მათ შორის ასტროფიზიკა, კვანტური ფიზიკა და ფარდობითობის თეორია, ბიოლოგია და ფსიქოლოგია. მან აჩვენა მოვლენათა, პარადოქსული დაკვირვებებისა და პარადიგმური სიძნელეების გრძელი რიგი, რომელთათვისაც მსგავსი მეცნიერებები არ იძლევიან არანაირ ახსნას. მაშინ მან გადაამოწმა ახალი სამეცნიერო პარადიგმის სხვადასხვა წამომწყებების მცდელობები, რათა მოეძიებინა ცნებითი სიძნელეების ახსნა. აღნიშნული გამოკვლევა მოიცავდა მთლიანი მოძრაობის ბომის თეორიას, პრიბრამის მოდელის ჰოლოგრაფიულ მოდელს, შელდრეიკის მორფოგენეტიკული ველების თეორიას, პრიგოჟინის დისიპატიური სტრუქტურების კონცეფციას და ა.შ. მან განიხილა ამ თეორიების მიღწევები, ასევე პრობლემები, რომლებსაც ისინი ვერ ხსნიდნენ.
ამის შემდეგომ, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებისა და მათემატიკის მოწინავე მიღწევებზე დაყრდნობით, ლასლომ წარმოადგინა დასავლური მეცნიერების თანამედროვე პარადოქსების გადაწყვეტის შეთავაზება, რომელიც სცდებოდა ცალკეული დისციპლინების საზღვრებს. მან მიაღწია ამას საკუთარი «დაკავშირებულობის ჰიპოთეზის» მეშვეობით, რომლის ქვაკუთხედს წარმოადგენს ველის არსებობა, რომელსაც იგი ეძახის «ფსი-ველს» (Laszlo, 1993, 1995; Laszlo and Abraham, 2004). იგი აღწერს მას, როგორც გარკვეულ და კვანტურ ველს, რომელიც მოიცავს ყველა მოვლენის ჰოლოგრაფიულ ჩანაწერს, რომელიც ფენომენოლოგიურ სამყაროში მოხდა. საკუთარ ყოვლისმომცველ თეორიაში ლასლო სრულიად ღიად რთავს ასევე ტრანსპერსონალურ ფსიქოლოგიასა და სულიერ ფილოსოფიას, რაც ასახულია მის სტატიაში იუნგიანურ ფსიქოლოგიაზე და ცნობიერების საკუთარ გამოკვლევებზე (Laszlo, 1996) და მის ბოლო წიგნში «მეცნიერება და აკაშის ველი: ყველაფრის ინტეგრალური თეორია» (Laszlo, 2004).
ძალზედ სასიხარულოა აღინიშნოს, რომ როგორც ყველა ახალი რევოლუციური მიღწევა მეცნიერებაში, რომლებიც სრულიად არ არიან თავსებადი XVII საუკუნის დეკარტისეულ-ნიუტონურ აზროვნებასთან და მონისტურ მატერიალიზმთან, როგორც აღმოჩნდა, ბრწყინვალე თავსებადობა გამოავლინეს ტრანსპერსონალურ ფსიქოლოგიასთან. საბოლოო ჯამში, ამგვარი ცნებით დონეზე გარღვევის ტოლფარდი მიღწევების ფონზე მრავალ მეცნიერებაში, შეგვიძლია სულ უფრო და უფრო გვქონდეს იმედი, რომ ტრანსპერსონალური ფსიქოლოგია მომავალში მიღებულ იქნას აკადემიური წრეების მიერ და გახდეს ახალი სამეცნიერო მსოფლხედვის განუყოფელი ნაწილი. რადგან მეცნიერების განვითარება აგრძელებს საკუთარი თავიდან XVII საუკუნის მოძველებული მატერიალისტური მსოფლხედვის ხიბლისგან გათავისუფლებას, ჩვენს წინაშე ისახება სრულიად ახალი საკუთარი თავის, ბუნებისა და იმ ჩვენი სამყაროს გაგების აღმოცენებადი კონტურები. ეს ახალი პარადიგმა შეძლებს შეათავსოს მეცნიერება განცდაზე დაფუძნებულ არაკონფესიურ, უნივერსალურ და არსობრივად ყოველისმომცველ სულიერებასთან და შედეგად მოიტანოს თანამედროვე მეცნიერების სინთეზი უძველეს სიბრძნესთან.